Wat te doen bij koyaanisqatsi? Andersom gaan denken

Laatst bijgewerkt: 5-8-2019 om 1.45


Als in de buitenwereld een brand nadert, die je samenleving dreigt te verwoesten, is het verleidelijk te vluchten in een droomwereld. We zijn druk aan het feestvieren. Dan realiseren we ons dat er buiten een grote brand snel dichterbij komt. Wat zou het heerlijk zijn als de wereld totaal anders was. Laten we nadenken over die ideale wereld. De wereld zoals we die graag zouden willen hebben. Ondertussen komt de brand steeds dichterbij.

Ik ben bang dat de brand in de buitenwereld zich niets van ons gefilosofeer aantrekt. Als we het vege lijf willen redden, hebben we niet veel tijd meer en zullen we snel in actie moeten komen. Maar wat moeten we in deze situatie doen?

De kern van koyaanisqatsi is niet fout leven, maar fout denken. Wat we denken, bepaalt -- in dit soort gevallen -- uiteindelijk wat we doen. Wat je denkt, heeft consequenties. Wie verkeerd denkt, moet uiteindelijk een prijs betalen.

De essentie van de alfa-bètafactor is dat het denken corrupt wordt. Koyaanisqatsi is een soort ziekte die zich in het brein van mensen nestelt. Door koyaanisqatsi verliezen we de beschikking over dat deel van ons brein dat ons in staat stelt de natuur te begrijpen. Maar begrijpen gaat vooraf aan grijpen en controleren. Wie de natuur niet begrijpt, beheerst die ook niet.

Een kennis van mij, al op enige leeftijd, zonder opleiding en zonder werkervaring, zoekt al jarenlang een 'passende' functie. De voorkeur gaat daarbij uit naar functies die aanzien verschaffen: directeur, directie-secretaris. Nadat de laatste en zoveelste poging op niets was uitgelopen, stelde ik voor om te beginnen met een krantenwijk. Een stuk lastiger dan het lijkt, maar je beweegt en doet nuttig werk. Het antwoord was: dat kan niet, want dan slijten mijn schoenen te snel. Het probleem is niet de ontbrekende functie, waar hij zich zonder succes voortdurend op richt, maar de manier van denken. Hij wil wel hebben en genieten, maar niet eerst produceren.

Toen Viktor Frankl  in het concentratiekamp aankwam, was zijn gedachte niet dat hem een groot onrecht werd aangedaan en dat hij onmiddellijk in vrijheid diende te worden gesteld. Nee, hij zag het kamp als een unieke kans om menselijk gedrag onder extreme omstandigheden te bestuderen. Zijn focus was niet op hebben, maar op begrijpen en produceren. Het kamp gaf hem -- in zijn optiek -- de kans unieke informatie te bemachtigen en die mogelijk ooit te verspreiden.

Wie de statistieken over transgenders raadpleegt, ziet een treurig beeld. De mortaliteit ligt hoog. Wie echter verder zoekt, ziet dat er twee soorten transgenders zijn. De ene soort is gericht op het naar buiten treden in een vijandige wereld. Het denken is gericht op het oplossen van de harde problemen die voortdurend kunnen ontstaan. De andere soort is gericht op het genieten in stilte en beslotenheid. De soort die de aandacht gericht heeft op de buitenwereld en daar een productieve bijdrage aan leveren, houdt het -- eenmaal uit de kast -- langer vol.

Wanneer we rampen in de buitenwereld zo goed mogelijk het hoofd willen bieden, moeten we beginnen met de kwaliteit van ons denken. Maar de kwaliteit van ons denken wordt bepaald door erfelijkheid en door de omgeving waarin we opgroeien en ons bevinden. Zo lang die omgeving systeem 1 denken meer beloont dan systeem 2 denken, ben je 'gek' als je focust op het moeizame systeem 2 denken. Met andere woorden: zo lang onze omgeving niet ingrijpend verandert, verandert ook onze manier van denken niet. Alleen een ramp kan de zaak weer in het reine trekken.

Vergelijk het probleem met een zeedijk. Waterbouwkundigen hebben de uitspraak dat vroeg of laat iedere zeedijk bezwijkt. Het probleem is dat zeedijken onderhoud nodig hebben en dat onderhoud geld kost. In de eerste jaren na de ramp gaat alles prima. De zeedijk is stevig op hoogte en in goede conditie. Maar na tientallen jaren heeft er nog nooit een ramp plaatsgevonden. En het onderhoud lijkt alleen maar duurder te zijn geworden. Dat kan dus wel wat minder. En weer gaat alles tientallen jaren goed. Geleidelijk vervaagt de herinnering aan de ramp en blijkt alles met amper onderhoud toch voortdurend helemaal goed te gaan. Tot dat het helemaal misgaat.

Ogenschijnlijk brak de dijk door, omdat die te zwak was. Maar in werkelijkheid was de oorzaak: de manier van denken, die men hanteerde. Men calculeerde niet nuchter, maar liet zich leiden door zijn emoties en wensen. Men hanteerde niet het harde systeem 2, maar het emotionele systeem 1.

De kern van het klimaatprobleem is niet het klimaat, maar de manier waarop we als moderne mensen zijn gaan denken. We denken niet langer in termen van: wat is er en wat zal er gebeuren? Maar in termen van: wat willen we? Onze blik is naar binnen gericht, op onze emoties, op wat we willen hebben en zijn. En we hebben het idee dat wanneer we onze wensen maar krachtig genoeg formuleren, die wensen ook ingewilligd zullen worden. Maar het vuur bevindt zich in de buitenwereld. En dat vuur trekt zich niets aan van wat wij voelen en graag willen hebben of willen zijn.

In theorie is het denkbaar dat je met gerichte trainingsprogramma's mensen anders leert denken. In feite moet je leren andersom te gaan denken. Niet van binnen naar buiten, maar van buiten naar binnen. Je moet leren je gedrag af te stemmen op de harde realiteit in plaats van omgekeerd.

Maar die programma's zijn er nog niet en als ze er wel zijn, is het de vraag of ze inderdaad effectief zijn. Maar stel dat ze er zouden zijn. Mensen die denken vanuit systeem 1 willen niet dat hun schoenen slijten. Ze willen genieten, ze willen status, ze willen op vakantie en dat willen ze allemaal nu. Ik vrees daarom dat de Hopi-legende wel eens correct zou kunnen blijken te zijn. Alleen een ramp kan de meerderheid op andere gedachten brengen.