'Racisme alleen kan dit niet verklaren'

Laatst bijgewerkt: 23-8-2019 om 16.06


Ik ben al geruime tijd verwikkeld in een soort strijd van leven en dood met Jonathan Haidt, die Haidt lijkt te  gaan winnen. Mijn doel was zijn eerste stelling aan een diepgaande analyse te onderwerpen, maar soms begin je aan een project, dat later te omvangrijk blijkt. Daarom eerst iets anders.

In de Volkskrant van vandaag (donderdag, 22 augustus 2019) kom ik een column tegen van Harriët Duurvoort. Laat ik het maar onmiddellijk rapporteren: het verhaal heeft een vreemde twist. Althans, ik vind het een vreemde wending.

Dat valt misschien enigszins te verwachten. Ik heb vaker iets van Duurvoort gelezen. Wat me toen opviel, was haar manier van denken. Ze mist de koele logica en de niets ontziende analyse, die de echte bèta kenmerken. Ze is qua denken eerder een literaire persoonlijkheid.

Haar column van vandaag is getiteld: Baldwins ballingsoord. De naam Baldwin zegt mij als cultuurbarbaar niets, maar James Baldwin blijkt een beroemd Amerikaans schrijver geweest te zijn, die meer dan veertig jaar in Frankrijk woonde. Hij schreef, lees ik in haar column, vooral over 'ras in de Verenigde Staten'. Ze doelt op de 'raciale verhoudingen' tussen wit en zwart. Zijn 'duidende literatuur' zou in deze tijd van Trump actueler dan ooit zijn, stelt ze.

Ze citeert de grote schrijver: "'I knew what it meant to be white and I knew what it meant to be nigger, and I knew what was going to happen to me.'" In Harlem blijven, betekende: gevangenis, iemand vermoorden of vermoord worden. Vandaar dat hij met 40 dollar op zak op de boot naar Frankrijk stapte.

Nu ik de column beter lees, zie ik, dat de aanleiding was, het bezoek dat Duurvoort bracht aan Saint-Paul-de-Vence. Het dorpje in de Provence, waar Baldwin de laatste 17 jaar van zijn leven woonde. Toen hij een ere-doctoraat ontving, omschreef hij die plek als: 'a refuge far from American madness'.

Tot zover is er niets vreemds aan deze column. Het citaat van Baldwin laat zien, dat de man scherp en pakkend kon formuleren. De interessante wending komt nu.

Duurvoort merkt op dat Baldwin zich nooit heeft uitgelaten over de 'te bevechten demonen van racisme, kolonialisme en botsende multiculturaliteit in zijn eigen toevluchtsoord'. Nice kent equivalenten van Harlem: de banlieues. Ze schrijft: 'Verveloze betonkolossen, bewoond door arme bewoners, meest gekleurd. Broeinesten van criminaliteit, wanhoop en radicalisering.'

Duurvoort had graag van Baldwin gehoord, die zo 'eloquent en persoonlijk de tragiek duidde van de Amerikaanse raciale verhoudingen', wat hij vond van de grote uitdagingen in Frankrijk op dit gebied. En als je het breder neemt: het Europa van nu.

Als concreet voorbeeld noemt ze 'de inwoner van Tunesische komaf, die drie jaar terug, verteerd door religieuze haat, 86 mensen doodreed.' Ze sluit de column af met: 'ik kan het nog steeds niet bevatten. Racisme alleen kan dit niet verklaren.'

Wat voor vreemds is er aan die uitspraak? Duurvoort heeft kennelijk een bepaald idee over wat 'racisme' is. En haar idee over 'racisme' klopt niet met het doodrijden van 86 mensen. Wel, dan lijkt de zaak me simpel. Je idee klopt kennelijk niet. Vervang het door een beter idee. Maar dat laatste lijkt niet goed te lukken.

Het merkwaardige is dus: je stelt in je column een actueel probleem aan de orde. Ik zou dan geneigd zijn te denken, dat je een oplossing moet zoeken. Maar in plaats daarvan, krijgen we een volgend probleem te horen. En dat probleem heeft weinig meer van doen met het oorspronkelijke probleem, maar alles met het denken van Duurvoort.

Als we dan toch bezig zijn, is er nog een merkwaardig punt. Waar gaat de column precies over? Volgens de titel over het 'ballingsoord' van James Baldwin. Maar het einde van de column gaat over de betekenis van racisme. En vervolgens over wat Duurvoort gelooft over racisme. Het is een soort eindeloze reeks associaties. Begrijpelijk misschien, maar niet de manier om een probleem op te lossen.

Kan 'racisme' echt niet het doodrijden van 86 mensen verklaren? Die vraag kunnen we pas beantwoorden als we eerst 'racisme' gedefinieerd hebben. Wat is 'racisme'? 'Rascisme' is het maken van onderscheid op grond van 'ras'. Maar (empirisch) wetenschappelijk gezien, bestaat iets als ras niet. Ras is niet een objectief onderscheid, maar een subjectief idee.

Wat er dus overblijft van die definitie, is dat mensen bij 'racisme' onderscheid maken op grond van een subjectief idee dat ze in hun hoofd hebben. Ze geloven iets en menen op grond van dat geloof onderscheid te moeten maken tussen mensen.

Met andere woorden: het gaat gewoon om discriminatie. Die neiging tot discriminatie kunnen we meten (bevooroordeeldheid) en verder kennen we ook de 'oorzaken' voor die geneigdheid: autoritarisme en sociale dominantie. Het zoeken van veiligheid en een bestaan in een machtige groep en ten koste van alles in die groep de toppositie willen bereiken.

De verklaring voor het opzettelijk doodrijden van 86 mensen is kennelijk de extreme bevooroordeeldheid van de dader. En dat betekent ook, dat hij double-high was. Hij moet hoog gescoord hebben op sociale dominantie en autoritarisme.

Ik weet niet of dat echt zo is. Maar als het niet zo is, zou er een probleem zijn met wat we inmiddels uit heel veel empirisch onderzoek behoorlijk zeker denken te weten.

Als je dus de moeite neemt de zaken op een rijtje te zetten, klopt de uitspraak van Duurvoort niet. Racisme is gewoon bevooroordeeldheid. We kunnen het meten. We weten wat de onderliggende 'oorzaken' zijn. En verder weten we, dat de mensen die hoog scoren, dit soort dingen doen als het hen dat zo uitkomt.

Het grote mysterie dat het doodrijden van 86 mensen lijkt, is geen mysterie meer. Het is iets dat we kunnen meten, het is iets waar we de 'oorzaken' van kennen en het is iets, dat we in beginsel kunnen beïnvloeden. Hoewel dat laatste op dit moment vooral nog toekomstmuziek is.

Had Baldwin op dit punt een zinnige bijdrage kunnen leveren, als hij nog geleefd had. Dat lijkt me sterk. Uit de column lijkt naar voren te komen (ik ben niet helemaal zeker), dat Baldwin zelf een double-high was. Iemand die extreem bevooroordeeld was. Dat zijn niet mensen die echt interesse hebben in het oplossen van problemen, het zijn mensen die vooral interesse hebben in het bereiken van een toppositie in een machtige groep.

In de column van Duurvoort zit nog een interessante opmerking. Ze noemt de bewoners van de banlieues: arm, gekleurd, crimineel, wanhopig en radicaliserend. Van die vijf punten wijzen er vier in ieder geval op een hoge alfa-bètafactor (een andere benaming voor bevooroordeeldheid). Die factor verklaart niet slechts het doodrijden van 86 mensen en heb je nodig om het leven van James Baldwin te begrijpen, maar verklaart ook het gedrag van de mensen in de banlieues.