Het sociaal-intuïtionistische redeneermodel van Jonathan Haidt bevestigt onbedoeld het soortenmodel

Laatst bijgewerkt: 17-9-2019 om 23.54


Het boek van Jonathan Haidt (The Righteous Mind, Why Good People are Divided bij Politics and Religion) is, na een korte inleiding, verdeeld in drie delen. In ieder deel wordt een stelling verdedigd en getracht aan de man te brengen.


Pseudo-wetenschap

Het doel is niet waarheidsvinding, maar het doel is de lezer te overtuigen van de stelling die de auteur bedacht heeft en als ultieme waarheid probeert te verkopen. Het gaat daarmee niet om empirische wetenschap, maar om propaganda en reclame. Het gaat in de bewoordingen van Richard Feynman (hier) niet om 'science' (wetenschap), maar om 'cargo cult science' (pseudo-wetenschap).

Wat is het verschil? Bij empirische wetenschap proberen we te achterhalen hoe iets werkelijk werkt. Als we een experiment doen, geven we daarom alle informatie, zowel de zaken die goed gingen als de zaken die problematisch zouden kunnen zijn. Bij propaganda en reclame is echter het doel niet de waarheid te achterhalen, maar de toehoorder over de streep te trekken. We geven niet een eerlijk en volledig verslag van de situatie, maar we geven vooral die informatie die de lezer in de gewenste richting duwt.

Wat wil Haidt ons laten geloven? Het uiteindelijke doel van Haidt is zichzelf te positioneren als groot wetenschapper. Als iemand met grote kennis, die precies weet, hoe alles zit. Daarbij mikt Haidt niet op een publiek van empirische wetenschappers, maar op een publiek van weinig kritische lezers. In eerste instantie mikt hij op een publiek van goedgelovige mensen (autoritaristen).

Die grote groep aanhangers verschaft hem vervolgens een bepaalde status en macht, waardoor ook sociaal-dominante niet-autoritaristen worden aangetrokken. Dit zijn mensen die wel zien, dat zijn verhaal niet klopt, maar die het sociale spel meespelen om op die manier zelf hoger in status te komen.

Haidt gedraagt zich daarmee als een klassieke strongman. Hij schudt een 'mooi' verhaal uit zijn mouw, probeert op die manier populair te worden en laat zich daarna als de grote goeroe door zijn volgelingen onthalen op de goede dingen des levens.

Het boek van Haidt is in wezen bull-shit. Het is imponerend gepraat, slechts bedoeld is indruk te maken op zijn goedgelovige volgelingen. Empirische wetenschappers zullen zich dat realiseren en het boek daarom links laten liggen.

Waarom besteed ik toch aandacht aan zijn boek en heb ik zelfs veel tijd besteed aan de bestudering van die bullshit? Wie jaagt op groot wild, kan uit de drollen veel informatie halen. De drol vertelt, wat voor soort dier het was. De drol vertelt, hoe lang geleden het dier passeerde. En de drol vertelt of het om een klein of groot exemplaar ging. Op dezelfde manier bevat het boek van Haidt belangrijke informatie.

Vergelijk het met de bestudering van Mein Kampf. Dat boek van Adolf Hitler laat zien, hoe de man dacht. En daarmee bevat dat boek de sleutel tot het begrijpen van de Tweede Wereldoorlog. Zonder dat boek gelezen te hebben, kun je de Tweede Wereldoorlog niet goed begrijpen.

Doordat Haidt zich wil profileren als de grote wetenschapper, moet hij zijn gelovigen een verhaal vertellen, dat niet alleen indruk op ze maakt, maar dat ze ook graag willen geloven. In dat verband is speciaal het eerste deel van belang. Haidt moet dan nog het vertrouwen winnen van de lezer. Het moet dus een verhaal zijn dat er bij zijn toehoorders ingaat als koek. Het eerste deel van zijn boek geeft daarmee vooral weer hoe zijn volgelingen de wereld graag willen zien.


Het 'sociaal-intuïtionistische model' van Haidt

Waar gaat dat eerste deel over?Wat is het idee dat Haidt probeert te verkopen? Haidt heeft het over veel verschillende zaken en de bewoordingen die hij kiest, zijn steeds weer anders. Hij heeft het over 'reasoning', maar ook over 'strategic reasoning'. En over 'moral reasoning'. Zo kun je nog een tijdje doorgaan.

Ergens in die bijna honderd bladzijden introduceert Haidt terloops zijn 'sociaal-intuïtionistische model'. Dat klinkt indrukwekkend en wie het plaatje bekijkt, dat het model voorstelt, is geneigd snel verder te gaan. Het model bevat 7 componenten en maar liefst 11 pijlen die de wisselwerking tussen die componenten weergeven.

Wanneer je het plaatje (hier) echter langer bekijkt, komt het neer op een spreker die een verhaal vertelt waar een oordeel aan gekoppeld is. En een toehoorder die een oordeel heeft over dat verhaal en dat eventueel ook weer beargumenteert.

In de optiek van Haidt hebben we eerst het oordeel en vervolgens de 'redenering'. Hij splitst menselijke verhalen dus op in twee verschillende componenten. Het is de vraag of dat altijd wil. Neem deze blogpost. Die gaat over het eerste deel van het boek van Haidt. In de terminologie van Haidt was dat de 'triggering event'. De eerste component in zijn model.

Maar kun je deze blogpost opsplitsen in een oordeel met daarna een afzonderlijke redenering? Allereerst is er in dit geval niet sprake van een enkel oordeel. Volgens mij produceert Haidt slechts bullshit. Mijn oordeel is uiterst negatief. Maar tegelijkertijd denk ik dat die bullshit waardevolle informatie bevat. In de wereld van Haidt is dat een dubbelzinnigheid, die niet kan. De wereld is zwart of wit. Het idee dat een drol ook waardevol kan zijn, is voor hem en zijn volgelingen niet denkbaar.

Vervolgens zit je met het splitsingsprobleem. Waar eindigt mijn oordeel en waar begint mijn redenering? Ik ben geneigd te denken dat die twee door elkaar heen lopen. Je kunt ze niet goed uit elkaar trekken.

Dat brengt me op een volgend punt. Volgens Haidt zijn alle redeneringen slechts bedoeld je publiek op andere gedachten te brengen. Het doel van deze blog zou zijn de schaarse lezers, die ik doorgaans niet ken, te bekeren tot mijn inzichten. Maar dat is nadrukkelijk niet het doel van deze blog. Het doel was uit te zoeken, hoe discriminatie werkt en wat je er eventueel aan zou kunnen doen. Het gaat als het ware over een technisch probleem. Het doel is niet de lezer te overtuigen van iets. Het doel is slechts te achterhalen, hoe het werkelijk zit. Het doel is 'science' (empirische wetenschap) en niet pseudo-wetenschap.

In de optiek van Haidt kan 'science' echter helemaal niet bestaan. In zijn model komt de externe werkelijkheid op geen enkele manier terug. Een belangrijke 'afleiding' die hij zelf uit zijn model trekt, is dat rationaliteit niet bestaat. Met andere woorden: je mag best geloven dat 2+2=4, maar het is even verdedigbaar dat 2+2=3. Het is allemaal slechts opinie. In de optiek van Haidt bestaan feiten en rationaliteit niet.

Wanneer je de splitsing in oordeel en redenering achterwege laat, reduceert het model van Haidt tot vijf waarneembare componenten. Je hebt een aanleiding. De spreker komt met een verhaal. En de toehoorder reageert met een verhaal. Wat zijn de twee andere componenten?

Haidt veronderstelt dat de spreker de aanleiding verwerkt via het automatisch werkende emotionele systeem. Dezelfde veronderstelling maakt hij ook voor de toehoorder. Dat automatisch werkende emotionele systeem noemt hij: 'intuïtie'. Bij Haidt is dat emotionele systeem op geen enkele manier waarneembaar. Hij veronderstelt het slechts.

Die intuïtie van de spreker en toehoorder fungeren in het model van Haidt als het menselijk brein. De input voor dat brein is voor de spreker in eerste instantie de 'triggering event'. De aanleiding waar alles mee begint. De intuïtie van de spreker zet die aanleiding om in een verhaal (een oordeel met een motivering). Vervolgens fungeert dat verhaal als input voor de intuïtie van de toehoorder, die van dat verhaal een nieuw verhaal maakt. Dat normaal ook weer uit een oordeel en een motivering zal bestaan.

Uiteindelijk blijven in het model van Haidt slechts drie componenten over, die waarneembaar zijn. De aanleiding, het verhaal van de spreker en de reactie van de toehoorder. Maar is de aanleiding wel altijd waarneembaar? Alleen de spreker heeft informatie over de aanleiding, de toehoorder niet. Het is dus niet zeker, dat de aanleiding altijd een waarneembaar iets was. Uiteindelijk blijven er dan in het model van Haidt twee waarneembare zaken over: het verhaal van de spreker en de reactie van de toehoorder daarop.

Wat Haidt eigenlijk probeert te doen, is een model te schetsen voor tekstproductie en tekstbegrip. Hij wil het menselijk denken, het redeneren, verklaren. De reden lijkt duidelijk. Voor cognitief psychologen is het verklaren van de menselijke rede het toppunt van vernuft. Zij zien taalproductie als een unieke eigenschap van alleen mensen. Mensen produceren daarbij in hun optiek niet woorden, maar ideeën. Voor cognitief psychologen zijn ideeën uiterst waardevolle en diepzinnige zaken. Ze kennen aan de woordenstroom van mensen een soort religieuze betekenis toe.

Eerder wist iemand als Noam Chomsky al grote populariteit te verwerven met het (oude) idee van een algemene grammatica. In zijn optiek verklaarde dat voor een groot deel de menselijke taalproductie.

De gedragsanalyse leverde echter al lang geleden een simpel verklaringsmodel voor menselijke taal. B.F. Skinner propageerde al in 1957, in zijn boek Verbal Behavior, dat door mensen geproduceerde taal gewoon gedrag is. Dat betekent dat taalproductie de bekende gedragswetten volgt. Taalproductie kan dus, zoals alle menselijke gedrag, verklaard worden met het ABC-model. Dat betekent dat het gedrag (Behavior) verklaard wordt door de situatie (Antecedents) en de daarna volgende 'feedback' (Consequences).


Alle taal is slechts propaganda volgens Haidt

Hoe moet je het model van Haidt beoordelen? Een model kun je het beste vergelijken met een TomTom. Je bent ergens, je wilt ergens naar toe en de TomTom vertelt, hoe je moet rijden. We hoeven ons dus niet druk te maken over de kaart in de TomTom, we hoeven ons niet druk te maken over de vraag op welke data die kaart precies gebaseerd is. Wanneer de TomTom ons aanwijzingen geeft, die inderdaad naar de opgegeven bestemming voeren, zijn we tevreden.

De vraag is dan, welke voorspellingen maakt het model van Haidt precies mogelijk? Omdat zijn model niet echt logisch in elkaar zit, kun je zelf niet goed voorspellingen afleiden. Je moet afgaan op wat volgens Haidt uit het model kan worden afgeleid. In het verhaal van Haidt over het model kan ik drie 'voorspellingen' ontdekken.
1. Rationaliteit bestaat niet.
2. Het gaat erom discussies te winnen, om je toehoorders te overtuigen van je gelijk.
3. Om mensen te overtuigen, moet je niet focussen op feiten (want die bestaan niet, en als ze wel mochten bestaan, overtuigen ze niet), maar op de emoties van je toehoorders.

Waarom bestaat volgens Haidt rationaliteit niet? In zijn model komt de externe werkelijkheid op geen enkele manier voor. Het is dus uitgesloten dat die op een of andere manier het verhaal of de ontvangst daarvan zou kunnen beïnvloeden. Maar als de externe werkelijkheid niet bestaat, bestaan feiten ook niet en valt de bodem onder het hele begrip 'rationaliteit' weg. In werkelijkheid speelt de externe werkelijkheid (en daarmee rationaliteit) natuurlijk vaak wel een rol. Niet alles is slechts opinie.

De tweede 'afleiding' uit het model volgt strikt genomen niet uit het model. Het is een veronderstelling die Haidt toevoegt. In zijn optiek is alle geproduceerde taal slechts bedoeld de ander naar je hand te zetten.

In feite ontken je dan het bestaan van harde wetenschap. In de optiek van Haidt maak je het bouwplan voor een brug op basis van je emoties en is het doel niet een brug te bouwen, maar mensen naar je hand te zetten. Je voelt dat het een goed ontwerp is. Je hoeft niets door te rekenen. Als je gevoel bij het ontwerp goed is, is het goed. In werkelijkheid zal een verstandige bruggenbouwer natuurlijk niet blindvaren op zijn gevoel. Het idee dat mensen zich met dit soort zakelijke en nuttige dingen zouden kunnen bezighouden, is aan Haidt echter niet besteed.

Hoe moet je mensen overtuigen? Door in te spelen op hun emoties, vindt Haidt. Ik denk dat mensen als Albert Einstein en Richard Feynman niet erg onder de indruk zouden zijn van de door Haidt opgeroepen emoties. Einstein merkte ooit op, nadat hij een lezing over de relativiteitstheorie van een filosoof had bijgewoond: 'Not well digested, but brilliantly shat (hier).' Met andere woorden: de man begreep er niet al te veel van, maar het was wel prachtig geformuleerde bullshit. Hij zag wat er niet klopte in het verhaal, maar hij zag ook wat er bijzonder was aan het verhaal.

Het belangrijkste punt in het verhaal van Haidt presenteert hij echter niet als 'voorspelling' uit zijn model. Dat punt zit impliciet verstopt in zijn verhaal. Hij perkt 'redeneren' in tot propaganda en reclame. Terwijl Feynman een pleidooi houdt, waarin hij propaganda en reclame nadrukkelijk opvoert als pseudo-wetenschap, is het verhaal van Haidt bijna precies het omgekeerde. In de optiek van Haidt bestaat er alleen pseudo-wetenschap.

Ook hier weer dat vreemde verschijnsel. De grote natuurkundige Feynman voelt zich als een vis in het water als het om 'science' gaat. Maar hij ziet ook, dat er iets totaal anders bestaat, dat dat omvangrijk is en dat dat daarom bestudering verdient. Vervolgens duikt frontaal in de wereld van de esoterie. De mensen die hij bij zijn zoektocht door die alternatieve wereld tegenkomt, vinden zijn opmerkingen 'weird', zodra hij even uit zijn rol valt. Ze begrijpen zijn opmerkingen niet. Ze kunnen  zich niet verplaatsen in zijn denkwereld.

Einstein hoort een onzin-verhaal over zijn relativiteitstheorie, maar ziet tegelijk het bijzondere. Het is briljante bullshit. Terwijl het de filosoof niet lukt, zich de essentie van de relativiteitstheorie eigen te maken, ziet Einstein onmiddellijk wat het verhaal van de filosoof bijzonder maakt.

Dit punt bleek ook bij systematisch onderzoek naar voren te komen (hier). De studenten van de studierichtingen in de pseudo-wetenschappelijke hoek (de alfa-richtingen) scoorden wel hoog op de taalfactor, maar laag op de kwantitatieve factor. Ze konden in verhouding niet goed overweg met getallen en harde problemen. Ze beheersten alleen het systeem 1 denken, het snelle denken. De bèta's ( de natuurkunde-studenten bijvoorbeeld) konden uiteraard goed overweg met getallen en harde problemen, maar hadden daarnaast geen enkel probleem met taal. Ze beheersten beide denksystemen. Ze konden zowel snel als traag denken.

Kan het inderdaad zijn dat voor Haidt de harde, empirische wetenschap niet echt bestaat? Is het mogelijk dat hij net als de inlanders waar Feynman het over had wel de grote vrachtvliegtuigen ziet landen, maar niet goed begrijpt, hoe dat allemaal mogelijk is en werkt? Is het mogelijk dat hij wel de buitenkant van harde wetenschap ziet, maar niet begrijpt, wat er precies achter zit?

Wanneer je je verdiept in Haidt, zie je een eindeloze stroom woorden. Je bent geneigd daar in de externe werkelijkheid een betekenis bij te zoeken. Maar dan realiseer je je dat die betekenis in de externe realiteit voor Haidt helemaal niet bestaat. Voor Haidt zijn de woorden commando's die gevoelens bij zijn publiek oproepen. Met behulp van die commando's kan hij zijn goedgelovige (autoritaristische) publiek conditioneren. Of ze willen of niet. Ze hoeven slechts te luisteren of te lezen. Mits ze maar niet eindeloos de moeite nemen een externe betekenis bij zijn woorden te zoeken.

Hoe valt dat allemaal te begrijpen? Voor mensen in een sociale werkelijkheid (een sociale groep) is de harde, externe buitenwereld iets dat veraf is. Voor hun brood en veiligheid zijn ze afhankelijk van de verhoudingen in de groep. De harde buitenwereld doet er niet toe. Wanneer je je hele leven in een dergelijke omgeving bent opgegroeid, lijkt die harde buitenwereld niet langer te bestaan. Kennelijk wordt het vermogen om met die harde buitenwereld om te gaan, het systeem 2 denken (het trage denken) onder die omstandigheden niet meer ontwikkeld.

Uit het verhaal van Haidt kun je niet alleen halen, hoe goedgelovigen (autoritaristen) het menselijk denken zien, maar ook hoe ze denken. In hun optiek bestaat er geen rationaliteit. Met andere woorden: feiten bestaan niet, het is allemaal slechts opinie. Wat je ook beweert, het is altijd correct. Je hoeft je geen zorgen te maken over de juistheid of onjuistheid van wat je beweert. Want alles wat je beweert, is per definitie juist. Het is immers slechts de vertolking van wat je voelt.

Hoe verander je dan van opvatting? In de optiek van Haidt werkt het op de emoties gerichte verhaal van de spreker in op het emotionele systeem van de toehoorder. Uit het onderzoek van Pavlov naar klassieke conditionering en het onderzoek dat daarna kwam, weten we dat dat ook zo is. Door het koppelen van termen worden emoties die verbonden zijn aan het ene woord overgedragen op het volgende.

In een sociale omgeving zijn de mensen die spreken doorgaans het hoogst in status. Wanneer je je dat realiseert, komt het verhaal van Haidt erop neer dat de mensen hoog in status, de mensen lager in status vertellen wat ze moeten doen en geloven. Dat lijkt een plausibel mechanisme. De strongman kan via lange redevoeringen zijn volgelingen emotioneel conditioneren.

Wanneer je een lang betoog zoals van Haidt hoort of leest op de automatische piloot, stomp je emotioneel af. Op een bepaald moment realiseer je je niet meer het vreemde van wat er beweerd wordt. Het klinkt tegen die tijd allemaal diepzinnig en volstrekt normaal. Op het moment dat je zijn tekst wel diepgaand gaat analyseren, kost dat onvoorstelbaar veel tijd. Door die overvloed van steeds weer wisselende woorden, is het uitermate moeilijk te achterhalen, welke boodschap Haidt stiekem precies probeert te slijten.

Een volgend punt is dat de spreker op basis van de reacties van zijn toehoorders, zijn verhaal zal bijstellen. Een goede verkoper probeert zijn product te slijten. Als het op de ene manier niet lukt, probeer hij het op een andere manier. Haidt is op dit punt niet erg expliciet. Hij laat dit vooral als een soort theoretische mogelijkheid open. Iemand als Adolf Hitler was op dit punt echter wel expliciet. Het succes van zijn toespraken mat hij af aan het aantal mensen van de aanwezigen, dat zich na afloop aanmeldde voor de NSDAP. Haidt en Hitler bedienen zich van hetzelfde propaganda-model. Het enige doel van het verhaal is de toehoorder voor de kar te spannen. Of het verhaal klopt met de externe werkelijkheid doet niet ter zake.


Onbedoelde bevestiging van het soortenmodel

Zodra je je realiseert dat Haidt de wereld beschrijft, zoals die voor mensen in de alfacultuur bestaat, bevestigt zijn verhaal het soortenmodel. Uitgaande van het soortenmodel ontstaan er in een rijke landbouw-samenleving twee tegengestelde culturen. De machtige groep heeft de macht en leeft door het heffen van belastingen. De ondergeschikte en relatief zelfstandige bèta's focussen op productie en moeten door scherp vooruit te zien, proberen te overleven.

In de hoge cultuur van de alfa's is juistheid een sociaal begrip. Wat de Grote Leider bestempelt als 'juist' is juist. In de lage cultuur van de bèta's is juistheid een feitelijk begrip. Wat overeenstemt met de waarnemingen is 'juist'. In de hoge cultuur voel je automatisch aan, wat sociaal gezien wel kan en wat niet kan. In de lage cultuur werkt het emotionele systeem niet goed, omdat je focust op harde feedback die soms pas na lange tijd komt. In de alfacultuur kun je zien aan de reacties bij je toehoorder, hoe de opmerking valt. In de bètacultuur bepaal je de waarde van de vruchtboom aan de hand van de hoeveelheid en kwaliteit van de vruchten die de boom draagt.

Voor Haidt bestaat de lage cultuur niet en de bijbehorende manier van denken niet. Voor hem gaat het er slechts om andere mensen te overtuigen van je gelijk, je eruditie en je status. In de wereld waarin hij leeft, doe je dat door je te richten op de emoties van je toehoorders. Je probeert met een lang betoog de toehoorder emotioneel naar je hand te zetten. Feiten en juistheid doen er in dat verband niet toe. Rationaliteit bestaat niet. Althans niet voor Haidt en zijn gelovigen.