Drie methodes om 'fascisme' vast te stellen, uitgaande van dezelfde tekst

Laatst bijgewerkt: 14-6-2019 om 15.08


Mijn twee vorige blogposts hadden betrekking op Jonathan Haidt en zijn boek The Righteous Mind, Why Good People are Divided bij Politics and Religion. Die twee posts resulteren in de conclusie dat Haidt 'fascistisch' is. De man is een 'fascist'.


Wat is de juiste term?

Aan die conclusie zitten twee lastige kanten. Het eerste probleem is: wat bedoelen we precies met de term 'fascist'. Wanneer we dat woord als scheldwoord gebruiken, zeggen we eigenlijk niets meer over Haidt, maar wel over onszelf. Het zijn fascisten, die geneigd zijn te gaan schelden (verbale agressie plegen) en het zo nodig bij alleen woorden niet laten. Om die reden zet ik de term tussen enkele aanhalingstekens.

Wat bedoel ik met de term 'fascisme'? Uitgaande van het volledig op de resultaten van empirisch onderzoek naar discriminatie en agressie gebaseerde soortenmodel, bedoelen we daarmee een double-high. Iemand die hoog scoort op sociale dominantie en autoritarisme. Mensen die op die twee variabelen hoog scoren behoren tot de meest bevooroordeelde en vooringenomen mensen ter wereld.

Bevooroordeeldheid is eigenlijk (verbale) agressie. Maar je kunt het ook zien als een maat voor irrationaliteit en gerichtheid op (het onderwerpen, binden en manipuleren van) mensen. Bevooroordeeldheid is echter ook de alfa-bètavariabele: de maat waarop alfa's en bèta's in het soortenmodel maximaal verschillen. Tenslotte is bevooroordeeldheid ook nog de maat die het enthousiasme voor de strongman weergeeft. Loop je enthousiast achter de nieuwe Adolf aan, of moet je niets van die man hebben?

Er is dus een hele reeks termen mogelijk om aan te geven, wat we bedoelen met 'fascisme' uitgaaande van het soortenmodel. In de meest eenvoudige weergave verdeelt het soortenmodel de mensheid in bèta's en alfa's. Je zou ook kunnen zeggen: in niet-fascisten en wel-fascisten. In werkelijkheid ligt tussen die twee uitersten natuurlijk een groot grijs middengebied: mensen die van  beide kanten iets hebben.

Een bezwaar van een term als 'fascisme' is dat die emotioneel geladen is. We zien het vaak als een slechte eigenschap. Dat nadeel kan echter soms ook een voordeel zijn. Iedereen snapt dat het gaat om een kwalijke eigenschap.

Wanneer we het neutraler willen formuleren, moeten we zeggen: Haidt is een alfa. Het is iemand die ten koste van alles de top van de apenrots wil bereiken en voor dat doel geen middel te gek vindt. Woorden zijn voor hem vooral instrumenten om andere mensen naar zijn hand te zetten. Woorden hebben voor hem geen verdere betekenis. Ze verwijzen voor hem niet naar zaken in de externe wereld. Die ziet hij als niet relevant, hij leeft in een sociale wereld en doet dat bepaald niet zonder succes.


Drie verschillende methodes

Een tweede probleem bij de conclusie dat Haidt fascistisch is: hoe zeker ben je van die conclusie? Mensen beweren gemakkelijk van alles en nog wat, maar empirisch gezien, krijgt een conclusie pas betekenis wanneer daar duidelijke waarnemingen onder liggen. In dit geval lijkt de conclusie behoorlijk stevig, omdat we in totaal drie verschillende methodes gebruikt hebben, die alle drie tot dezelfde uitkomst leiden.

De eerste methode die ik gebruikte, was 'close reading'. Door de eerste anderhalve bladzij van Haidt zijn boek nauwkeurig te lezen, zag ik dat er iets vreemds beweerd werd. Wanneer je via Google gaat zoeken op 'close reading' krijg je stappenschema's die er heel mooi uitzien, maar niet goed aangeven, hoe het moet.

Het is lastig om precies aan te geven, hoe je het moet doen. Een belangrijk punt is inderdaad eindeloos turen naar hetzelfde stukje tekst. Maar het is niet domweg staren. De basis van scherp lezen is hetzelfde als bij empirisch onderzoek. Het eerste punt is: wat is precies het probleem dat opgelost moet worden? Het tweede punt is: wat beweert de schrijver in dat verband precies? De derde stap is: wat is de evidentie voor zijn bewering?

Die derde stap kun je dus alleen zetten, als je precies weet er aan evidentie (feitenmateriaal) beschikbaar is. Moderne studenten hebben daar vaak geen enkel idee meer over doordat ze het verschil tussen feit en mening niet scherp hebben. Ze geloven soms dat beweringen feiten zijn. Maar de basis van een feit is dat het waargenomen moet zijn, liefst door meerdere onafhankelijke beoordelaars.

Verder kun je die derde stap alleen goed zetten, als je een goede achtergrond-kennis hebt. Je moet weten, wat er op dat gebied al bekend is, anders kun je het antwoord van de auteur niet op waarde schatten.

Ook de tweede stap is voor moderne studenten lastig. Ze hebben nooit geleerd teksten kort in eigen woorden samen te vatten, zo dat de essentie in de samenvatting zit, maar de rest niet.

De eerste stap betekent eigenlijk dat je nooit zo maar moet gaan lezen. Je moet, voordat je gaat lezen, al weten, wat je zoekt.

Bij het stuk van Haidt had ik het gemakkelijk. Het Holocaust-probleem staat in deze blog centraal. Het probleem waar het om ging, had ik al in mijn hoofd. Vervolgens was Haidt zo 'aardig' om te beginnen met het citaat van King. Even zoeken naar de herkomst van het citaat en ik realiseerde me dat King opriep het geweldsprobleem op te lossen. Precies het probleem dat in deze blog centraal staat.

De tweede stap was vervolgens lastig. Het antwoord van Haidt op het probleem leek in geen enkel opzicht op iets van een normaal antwoord. Het was alsof je zocht hoe laat de bus vertrok en je daarna terecht kwam in een betoog van Plato.

De eerste methode leverde uiteindelijk op: hier is iemand die stelt het Holocaustprobleem te willen oplossen en die oplossing bestaat er vervolgens uit, dat de Holocaust niet gezien moet worden als probleem, maar als iets heel moois. Preciezer geformuleerd: eigenschap X die verantwoordelijk was voor de Holocaust, is wat mensen zo verheven en bijzonder maakt.

De tweede methode die ik hanteerde, was een totaal andere. Kijken naar de manier waarop iemand schrijft, praat en redeneert. Alfa's verraden zich door hun wollige betoogtrant. De punten van de Basic Five bieden dan een kader. Ik heb ondertussen dit soort tekstindelingen zo vaak gemaakt, dat het voor mij bijna automatisch gaat. Dat neemt niet weg, dat het goed is, het vervolgens zo expliciet mogelijk te maken.

De derde methode werd gevolgd door de kritische lezers van Haidt zijn boek, zoals bijvoorbeeld Chris Hedges. Hij leest het boek van Haidt en realiseert zich dat een fascistisch wereldbeeld aan zijn lezers probeert te verkopen. Iets wat hij als kwalijk ziet.

Het bijzondere is dus dat we in dit geval drie totaal verschillende methodes hebben, die alle drie precies dezelfde uitkomst opleveren. Voor de eerste hoef je slechts een klein stukje te lezen, maar moet je daar dan wel veel tijd uittrekken. De tweede methode pas ik ondertussen zo automatisch toe, dat het voor mij lastig begint te worden, om precies te verwoorden, hoe ik het doe. De derde methode berust op kritische lezing van het hele boek.

Het probleem bij de eerste en derde methode is dat die een bepaalde specifieke vaardigheid vereist, die niet iedereen bezit. De tweede methode -- via de punten van de Basic Five -- is dan misschien nog het simpelst. Kijk naar de betoogtrant.


De betekenis

Wanneer twee totaal verschillende meetmethodes precies dezelfde uitkomsten opleveren, moet daar een verklaring bestaan. Dat simpele inzicht staat bekend als het 'equivalentie-principe'. Het is gebruikt door Albert Einstein en vormde de basis voor de relativiteitstheorie. Hetzelfde principe geldt als drie meetmethodes een gelijk resultaat opleveren.

De verklaring voor de overeenstemming is in dit geval de persoonlijkheid van de auteur. Zijn bevooroordeeldheid komt terug in de tekst van het boek op alle drie niveaus. De methode van de Basic Five kijkt op het laagste niveau naar de betoogtrant. De methode van close reading kijkt naar de betekenis van een stukje tekst. De methode van het lezers-review kijkt naar de totale tekst. Kennelijk is het dus zo, dat de bevooroordeelde persoonlijkheid zich op alle drie niveaus doet gelden.

Dit betreft slechts een enkel geval, het resultaat hoeft dus niet op te gaan voor ieder willekeurige tekst. Het resultaat suggereert dat vooringenomen mensen de wereld totaal anders zien dan niet-vooringenomen mensen. Dat bevestigt het idee van Erich Fromm dat nazi's de wereld totaal anders zagen dan niet-nazi's. Het ging in zijn visie om een bepaald soort mensen.

Wat is het verschil precies tussen 'fascisten' (alfa's) en niet-fascisten (bèta's)? Tussen mensen die denken vanuit hun vooroordelen en mensen die vooroordelen actief bestrijden?

Uitgaande van het soortenmodel zitten alfa's en bèta's in totaal verschillende situaties. Alfa's zitten in een sociale situatie. Als ze verstandig zijn, proberen ze de top te bereiken. Ieder woord, iedere handeling is bedoeld de sociale positie te verbeteren. Ze worden experts in babbelen en kwekken (systeem 1 denken). Mensen worden onderdeel van de groep en verliezen daardoor hun vrijheid.

Bèta's zitten in een harde situatie. Aan de ene kant moeten ze de harde natuur het hoofd bieden. Aan de andere kant moeten ze leven met de machtige en gevaarlijke alfa's, die geneigd zijn hen te zien als het schuim der aarde. Ze worden experts in vooruit denken (systeem 2 denken). Hoe is de situatie nu? Dan zal er straks vermoedelijk dat gebeuren.

Dat betekent echter ook dat de betekenis van Haidt zijn boek niet een tact is, maar een mand. Vergelijk het met een clip van Taylor Swift (hier), het is slechts een manier om bij het publiek een goed gevoel op te roepen en dat te koppelen aan zichzelf. Bij de clip van Swift zie je en hoor je vreemde dingen. Maar we weten: dit is slechts een clip. Het is slechts entertainment. Bij het boek van Haidt is dat echter voor veel mensen niet meer duidelijk. Het klinkt serieus, het wordt gebracht als  wetenschap.

Bij kleding en mode wordt wel gesteld: dress to impress. Kies je kleding zo dat je indruk maakt op je publiek. Als hetzelfde idee opgaat voor het boek van Haidt, heeft zijn tekst geen feitelijke betekenis. Het is niet bedoeld de werkelijkheid te beschrijven. Het is slechts bedoeld als zelfpromotie.

Tegelijkertijd is het boek echter wel bedoeld zijn lezers te beïnvloeden. Het boek werkt dan als bevestiging van hun vooroordelen en zal uiteindelijk ophitsend werken. Dat lijkt overeen te komen met de strekking van het al eerder aangehaalde commentaar van Chris Hedges (hier): "... if you follow Haidt’s advice on how to become righteous you will, like so many of the self-deluded in history, end up a slave."

Ik zit dan echter al te praten over de betekenis van het boek van Haidt, terwijl het in eerste instantie slechts ging om de vraag of de auteur wel of niet 'fascistisch' was, dat wil zeggen: bevooroordeeld. Wanneer je het antwoord echter op drie verschillende manieren hebt vastgesteld, is de volgende vraag: wat betekent dat nu precies? Zodra we de betrouwbaarheid van een meting hebben vastgesteld, duikt de vraag naar de validiteit op. Wat is de betekenis van deze waarneming, wat zijn de consequenties?

Over double-highs of alfa's weten we ondertussen behoorlijk veel. In wezen gaat het echter om twee basis eigenschappen: de man (of vrouw) is sociaal dominant en autoritarist. Die twee basis eigenschappen impliceren vervolgens: de man is extreem bevooroordeeld (vooringenomen, agressief, extreem geneigd tot discriminatie, irrationeel, gelooft dat wat hem het beste uitkomst en is volledig gericht op het inpalmen en onderwerpen van mensen). Eenvoudiger geformuleerd: de man is extreem gevaarlijk. In eerste instantie zal hij een web van woorden proberen te spinnen om mensen in zijn macht te krijgen, in tweede instantie zal hij geweld niet schuwen.

Een consequentie van de waarneming dat Haidt alfa is, is dat zijn boek slechts bedoeld is als zelfpromotie. Het doel van het boek is zijn macht, populariteit en status te vergroten. Het doel is niet na te gaan, hoe de kille werkelijkheid in elkaar steekt. Het boek is geen harde wetenschap, maar slechts ideologie en propaganda.