Is Jonathan Haidt een 'fascist'?

Laatst bijgewerkt: 10-6-2019 om 13.22


In mijn vorige blogpost vestigde ik de aandacht op het vreemde verhaal waarmee Jonathan Haidt zijn boek The Righteous Mind, Why Good People are Divided by Politics and Religion (2012) begint.

Aan de ene kant stelt hij het Holocaustprobleem te willen oplossen (hij gebruikt die term niet, maar daar komt het wel op neer), aan de andere kant stelt hij het geweldsprobleem voor als een grote zegen, waardoor mensen uiterst vreedzaam leven. Het is een uiterst merkwaardig verhaal, dat voor mij moeilijk te begrijpen valt. Hoe kan ik dat verhaal begrijpen? Wat is de strekking? Is mijn conclusie dat het om Holocaust-verheerlijking gaat, niet te gemakkelijk getrokken?


Het verhaal van Haidt

Haidt begint met het aanhalen van Rodney King. King is een aantal jaren eerder bijna doodgeslagen door een aantal politieagenten. Na de vrijspraak van die agenten breken er in Los Angeles en elders op grote schaal rellen uit. Tijdens die rellen wordt hij geïnterviewd door een tv-station. Hij vindt die rellen helemaal niets, er worden alleen maar meer onschuldige mensen slachtoffer van geweld. En hij eindigt met te zeggen: we moeten dit probleem dat we elkaar de tent uitvechten op een of andere manier oplossen. Dat moet. Laten we dit proberen op te lossen. Letterlijk: "Let's try to work it out."

Met het citaat van King introduceert Haidt het geweldsprobleem. Mensen slaan elkaar vaak om onduidelijke redenen de hersenen in of proberen elkaar op andere wijze te beschadigen. Dat probleem van irrationeel geweld is een oud probleem, het is een groot probleem, het is een brandend probleem en het is een probleem waar tot nu toe geen echte oplossing voor gevonden is. Omdat de Holocaust het empirische onderzoek naar het probleem op gang bracht, fungeert de Holocaust als het basisvoorbeeld voor dit onderzoek. Het gaat om het 'Holocaustprobleem'.

Je zou dus verwachten dat Haidt, net als ik in deze blog, het Holocaustprobleem wil oplossen. Haidt suggereert zelfs in zijn boek dat hij zijn hele leven aan dit brandende probleem gewijd heeft. Een suggestie die gezien zijn publicatielijst duidelijk niet klopt.

Vervolgens maakt Haidt een soort omtrekkende beweging. Hij gaat het probleem niet proberen op te lossen, maar zijn boek gaat over dit probleem, zodat we na lezing beter kunnen begrijpen waarom we elkaar bij gelegenheid zo fanatiek uitmoorden. We zoeken een werkende oplossing en nu worden we afgescheept met de toezegging dat we na lezing van zijn betoog het probleem misschien beter begrijpen.

Dan wordt de draai in het betoog nog extremer. We moeten heel erg gelukkig zijn met dat wat het Holocaustprobleem veroorzaakt ('complex moral psychology') want dat maakte de zegeningen en 'buitengewone vreedzaamheid' van de moderne maatschappij mogelijk.

De basis van het Holocaustprobleem is dat je de Holocaust als een probleem ziet. Wanneer je die assumptie niet wilt maken, is dat misschien je volste recht, maar dan heb je aan het probleem geen boodschap. Ga koekjes eten of ga clips kijken. Voor mijn part ga je op Vuurland zes weken lang een trektocht maken. Maar suggereer niet, dat je het Holocaustprobleem probeert op te lossen.

In feite maakt Haidt het nog doller. Wat hij stelt eigenlijk: zaken zoals de Holocaust zijn helemaal geen probleem, maar zijn juist iets heel moois. Iets dat onze fantastische samenleving mogelijk maakt. Haidt ziet dus kennelijk dat onderlinge geweld niet als een probleem, maar als iets goeds, als iets moois. Hier is kennelijk een Holocaust-bewonderaar aan het woord, zoals Adolf Hitler oorlog zag als het ultieme doel waar iedere samenleving naar moest streven. Pas door oorlog konden de sterkere rassen aantonen dat ze werkelijk superieur waren.

Wanneer je al jaren bezig bent met onderzoek naar het Holocaustprobleem (zoals ik), dan zit je zo vast in het paradigma dat de Holocaust een verwerpelijk iets is, dat het moeilijk is om om te schakelen. Hoe denkt iemand die zaken als de Holocaust ziet als een positief iets? Is het echt mogelijk om zo te denken? Denkt Haidt echt zo? Wat denkt hij dan precies?

Laat ik weergeven wat Haidt schrijft in het begin van zijn Inleiding ('Introduction').
- "I study moral psychology, and I'm going to make the case that morality is the extraordinary human capacity that made civilization possible. [. . .] in this book I'm going to take you on a tour of human nature and history from the perspective of moral psychology."
- "Politics and religion are both expressions of our underlying moral psychology, and an understanding of that psychology can help to bring people together."
- "We are downright lucky that we evolved this complex moral psychology that allowed our species to burst out of the forests and savannas and into the delights, comforts and extraordinary peacefulness of modern societies in just a few thousand years."

Wanneer je die passages zorgvuldig bestudeert, zie je dat hij 'morality' en 'moral psychology' kennelijk als synoniem hanteert. Hij ziet mensen kennelijk als wezens met een ingebouwde 'morality'. Wat dat ook precies mag zijn.

Het doet denken aan een begrip als 'intelligentie'. Sommige mensen zijn beter en sneller in het oplossen van problemen dan anderen. Op grond van die waarneming gingen we mensen 'slim' noemen. Vervolgens maakten filosofisch ingestelde psychologen daar het zelfstandige begrip 'intelligentie 'van, zodat nu niemand meer weet, wat intelligentie precies betekent. Het gevolg was een gigantische spraakverwarring.

Kennelijk gelooft Haidt dat mensen een bepaalde ingebouwde moraal hebben. Groepen mensen en samenlevingen houden bepaalde normen aan. Wanneer je in Nederland openlijk mensen begint te vermoorden, vindt men dat geen succes en krijg je problemen met de overblijvende mensen. Op vergelijkbare wijze weten Nederlanders dat je niet openlijk mag stelen. Aan de andere kant is die norm niet zo sterk, dat ze dat nooit doen.

Haidt gelooft kennelijk dat die bij mensen ingebouwde moraal iets heel bijzonders is, dat die alleen bij mensen voorkomt en dat dit is, wat landbouw-samenlevingen mogelijk maakt. Jagers/verzamelaars hebben echter ook bepaalde regels. Je mag als individu bijvoorbeeld doorgaans niet zonder enige reden de hele groep in gevaar brengen. Ook in het oerwoud en de savanne gelden dus bepaalde regels.

Voor iets als de Holocaust redeneer je dan, dat die in nazi-Duitsland geen probleem was. In die samenleving zag men dat als 'goed', maar wij zitten inmiddels in een ander soort samenleving en wij zien dat toevallig als 'slecht'. De groep, de maatschappij bepaalt dan uiteindelijk wat goed en slecht is. Met andere woorden: de mensen die de macht hebben.

Als mensen inderdaad zo'n krachtige ingebouwde moraal zouden hebben, waarom ziet iemand als Haidt dan niet het kwalijke van het wegpoetsen van het Holocaustprobleem (het ontkennen van het geweldsprobleem). Hij beweert: we zijn extreem vreedzaam. Kortom, er is niets om je druk over te maken. We doen het geweldig. We zijn een super ras.

En als mensen inderdaad zo'n krachtige ingebouwde moraal hebben: waarom zien zijn lezers dat probleem dan overwegend niet? Staan deze waarnemingen van mij los van wat we weten? Nee, bepaald niet. Ash vond een groot deel van de studenten die in feite de boel volledig belazerden, omdat het hun sociaal goed uitkwam. De ingebouwde normen waren kennelijk even op vakantie. De Milgram-experimenten leverden precies hetzelfde beeld.

Als je in reactie op het bijna doodslaan van Rodney King en de daarop volgende rellen die resulteerden in talloze overbodige doden, gaat praten over de extreem vreedzame samenleving waarin wij leven, wil je kennelijk het probleem niet zien. In feite ontken je dan het probleem en draai je het volledig om. Het probleem is dat mensen elkaar om volstrekt onduidelijke redenen kapot maken, maar dan wordt het: er is helemaal geen probleem, mensen zijn uiterst vreedzame wezens, die doen zulke dingen niet. Dat volledig omdraaien van de werkelijkheid, de techniek van de Grote Leugen, is een typerend kenmerk van double-highs (alfa's, fascisten).

Wanneer je gaat babbelen over die fantastische ingebouwde moraliteit, die uniek menselijk zou zijn, leef je in een fantasiewereld. Je redeneert niet meer vanuit de waarnemingen, maar vanuit hoe je de wereld wilt zien en verkopen.

Dit sluit aan bij het idee dat Haidt extreem bevooroordeeld is. Met andere woorden: het is een alfa, een 'fascist'. Ook de check die ik in de vorige blogpost uitvoerde door te kijken naar de reacties van lezers, bevestigt dat idee.


De Basic Five-test

Er is echter een tweede check mogelijk, die ik in eerste instantie zo automatisch uitvoerde, dat ik deze niet eerder vermeldde. Op basis van de tekst die iemand produceert, valt doorgaans vrij simpel te zien, wat voor vlees men in de kuip heeft. Ik heb daar indertijd vijf punten (de Basic Five, hier) voor genoemd. De vijf verschillen zijn:
1. bevooroordeeldheid: wel versus niet;
2. denkrichting: dogmatisch versus inductief;
3. soort waarheid: subjectief versus objectief;
4. taalgebruik: mands versus tacts;
5. informatieverwerking: zacht versus hard.

Laten we beginnen met het laatste punt: de informatieverwerking. De oproep van King, laten we proberen iets uit te werken, wordt door Haidt vertaald als: het geven van een verhandeling over moraalpsychologie. Hij heeft een onderwerp, dat moet aan de man gebracht worden, dat moet verkocht worden. De 'moraalpsychologie' is er dus eerst. Vervolgens wordt het citaat van King, dat in de VS zeer bekend is, gebruikt als binnenkomer. Het is dus typisch zachte informatieverwerking. De informatie wordt omgevormd tot een mand, waarmee de auteur zijn publiek probeert te beïnvloeden.

Eigenlijk levert dit ook al het antwoord op het vierde punt. Haidt gebruikt vooral mands (opdrachten, vragen, beweringen), maar geen tacts (beschrijvingen). De eerste twee paragrafen zitten mudvol kreten, termen, dure begrippen die bij lezers wel gevoelens oproepen, maar verder niets zeggen. Het enige concrete punt is het citaat van King, maar dat wordt in feite volledig uit zijn context getrokken. Hij doet ook geen enkele moeite om het probleem waar dat citaat voor staat, uit te werken of te verdiepen. Het doel lijkt echt te zijn om bij niet kritische lezers emoties op te roepen. Het doel is zichzelf te presenteren als de grote guru.

Wat voor soort waarheid hanteert Haidt? Een goed wetenschappelijke proefschrift kun je -- als het goed is -- in een uur lezen. Dat is niet zo vreemd. Er is een probleem. Er is een methode. Er zijn resultaten. En het resulteert in een conclusie. Goed onderzoek is uiteindelijk, simpel onderzoek. Het boek van Bob Altemeyer (The Authoritarians) dat de resultaten van bijna veertig jaar onderzoek presenteert, leest als een trein. En zo hoort het ook.

Wanneer je als empirisch wetenschapper het boek van Haidt probeert te lezen, beland je echter in een mijnenveld. Alleen het eerste stukje kostte me al dagen. Alles wat er beweerd wordt, moet als het ware gedecodeerd worden. Niets is, wat het lijkt te zijn. Het is een grote glibberboel.

Maar goed, ik dwaal af. Ik zie wel veel beweringen, maar ik zie in de tekst eigenlijk nooit harde resultaten. Het is allemaal filosofisch geleuter. De basisbegrippen zijn voortdurend niet operationeel gedefinieerd. Daarna houdt, empirisch wetenschappelijk gezien, in feite alles op. Haidt en 'objectieve waarheid' lijkt me een moeilijke combinatie. De man weet vermoedelijk niet of amper, wat dat is.

Over de denkrichting kan weinig twijfel zijn. Haidt heeft een boodschap voor de wereld en die komt uit zijn binnenste. Empirische resultaten zijn hooguit welkom als ze zijn boodschap ondersteunen. Het betoog is dus dogmatisch.

Hoe moet je Haidt indelen qua bevooroordeeldheid? Daar lijkt me weinig twijfel over mogelijk. Het gaat voortdurend over 'I' en 'I'. Ik zou dus verwachten dat hij sociaal-dominant is. Verder is het boek duidelijk gericht op een lezerspubliek van niet kritisch ingestelde lezers. (Een totaal ander publiek dat wat Bob Altemeyer voor ogen had.) Haidt lijkt dus ook autoritaristisch. Iemand die aansluiting zoekt bij de machtige groep gelovigen. Verder is het boek een en al vooroordeel. Het zijn allemaal veronderstellingen, aannames, beweringen. Feiten zijn hooguit krenten in de pap, als je ze al kunt vinden.

Uitgaande van de vijf punten van de Basic Five lijkt Haidt me dus inderdaad helemaal te beantwoorden aan het beeld van de typische alfa (iemand die hoog scoort op bevooroordeeldheid). Kennelijk is die merkwaardige opmerking over het Holocaustprobleem niet toevallig.


Wat zeggen andere mensen?

Ben ik de enige die denkt dat Haidt fascistisch is? Dat hij immorele zaken probeert te verkopen als moreel juiste zaken? Wie de kritische reviews van lezers napluist op amazon.com bij zijn boek zal zien, dat ik bepaald niet de enige ben. Ook iemand als de journalist en schrijver Chris Hedges heeft daar uitgebreid en gemotiveerd op gewezen (hier).

Ik citeer zijn laatste zin, wat ingekort: "... if you follow Haidt's advice on how to become righteous you will [. . .] end up a slave." Je onderwerpt je in dat geval aan de almacht van de totalitaire staat. Het ideaal van Adolf Hitler: "Ein Volk, ein Reich, ein Führer".