Is geloof nuttig?

Laatst bijgewerkt 29-4-2019 om 4.52


De column van Max Pam in de Volkskrant van 24 april was getiteld: Ik ben geen gelovige in geloof. Pam woonde in het Concertgebouw de Johannes Passion van Bach bij. Mooie muziek vindt hij, maar de strekking van het verhaal is minder mooi. Het zijn de Joden die Jezus hebben vermoord.

Als Jood word je niet blij van zo'n verhaal. Pam vraagt zich vervolgens in zijn column af, of hij niet lijdt aan een christenfobie. Een ziekelijke angst voor Christenen. Vervolgens stelt hij: "Ik houd het christendom in belangrijke mate verantwoordelijk voor het antisemitisme en de daaruit voortgekomen Holocaust."

Pam richt vervolgens zijn pijlen op de Islam. Bij de aanslagen tijdens Pasen vielen op Sri Lanka veel doden. De Islam deugt niet, ben je dan geneigd te denken. In beide gevallen lijkt geloof een kwalijke rol te spelen.

Pam verwoordt zijn negatieve sentiment over geloof als volgt: "Ik ben ook geen believer in belief -- een gelovige in geloof. Dat zijn mensen die vaak zelf niet geloven, maar wel vinden dat geloof voor anderen een nuttige functie vervult. De grote Tocqueville (1805-1859) was zo iemand en zijn idee heeft nog vele volgelingen. Ik zie dat mensen sociaal en psychologisch voordeel kunnen hebben aan een geloof, en ik wil daar ook respect voor opbrengen, maar uiteindelijk lijken individu en maatschappij meer gebaat bij het afwerpen van illusies en schijnzekerheden."

Klopt het negatieve sentiment van Pam over het nut van geloof? Werkt geloof inderdaad vaak kwalijk uit, zodra het over discriminatie en agressie gaat? Hoewel er inderdaad onmiskenbaar een duidelijke koppeling bestaat tussen geloof en discriminatie/agressie, ligt de zaak volgens mij toch iets minder simpel dan nuttig of niet.

Allereerst moeten we onderscheid maken tussen rationeel geloof en irrationeel geloof. Iemand die zich probeert te houden aan de Tien Geboden wordt daardoor niet automatisch een terrorist. Hetzelfde geldt voor iemand die zich aan de samenvatting van het Oude Testament door Jezus houdt: heb God lief boven alles en uw naaste als uzelf. Met dergelijk geloof is niets mis en dat hoort thuis bij de bètakant van de alfa-bètafactor.

Maar niet alle Christenen en niet alle Joden zijn gefocust op de bètakant. Integendeel, hoe bèta het geloof in eerste instantie ook wordt geformuleerd, na verloop van tijd krijgen de alfa's de overhand. Er blijft dan van het oorspronkelijke bèta-geloof vaak weinig over. Iets soortgelijks valt ook te zien bij niet-christelijke godsdiensten, bijvoorbeeld het Boeddhisme.

Dat wegglijden van de bètakant maakt het echter zinloos over een godsdienst in het algemeen te spreken. De aanhangers kunnen immers totaal verschillende zaken geloven. We moeten ons dus altijd beperken tot het geloof van specifieke mensen. Ook dat is nog niet zo simpel, want normaal weten gelovigen in de verste verte niet wat ze precies wel en niet geloven. (Geloof is in de praktijk vooral sociaal gebabbel waarin de situatie en de groep een grote rol spelen.) Ook die benadering schiet dus niet echt op.

Praten in algemene termen over iets als het 'Christendom' is even misleidend en kwalijk als praten over de 'Joden'.  Of het reduceren van de verantwoordelijkheid voor de Holocaust tot alleen Duitsers. Het is lekker simpel, maar we doen dan precies wat Adolfje ook deed.

Pak nu eens een concreet stuk irrationeel geloof van iemand. Denk bijvoorbeeld aan Mein Kampf van Hitler. Veel mensen evalueren dat boek negatief. Door dat te doen, gooit men echter belangrijke informatie ongebruikt weg. Wie de Tweede Wereldoorlog wil begrijpen, kan niet zonder Mein Kampf. Het vormt de sleutel tot een goed begrip van de gang van zaken.

Vermoedelijk gaf dat boek Churchill een belangrijke voorsprong bij het begrijpen van de gebeurtenissen bij het begin van de oorlog. Doordat hij het boek gelezen had en kende, zag hij waar het om ging. Geloofsuitingen bevatten soms uiterst relevante informatie en kunnen daardoor nuttig zijn voor wie ze weet te benutten.

Dan mijn laatste punt. De essentie van irrationeel geloof is juist dat het de gelovige macht levert en zijn agressie legitimeert. Mensen geloven niet zo maar iets onzinnigs, maar ze geloven, omdat ze veiligheid in de groep zoeken. Het geloof levert iets op, namelijk lid zijn van een machtige groep. En de sociaal-dominante leiders zwengelen dat geloof aan om hun eigen positie te verbeteren en veilig te stellen.

Wie dit derde punt mist, mist de essentie van irrationeel geloof. Het geloof is niet, wanneer men zelf blank of wit is, dat zwarte mensen zulke superieure wezens zijn, maar precies het omgekeerde. Irrationeel geloof is altijd geloof in de superioriteit van de eigen groep, uiteindelijk in de superioriteit van zichzelf.

Deze stelling gaat zelfs op voor de vaak zo rationele Joden. Door de bèta-instelling ontstaat het gevoel dat men een bijzondere band heeft met de Natuur of G-d. Bij dat gevoel blijft het echter niet. Het gevoel wordt verwoord: wij hebben een verbond met de Almachtige.

In werkelijkheid gaat het echter om eenrichtingsverkeer. De almachtige Natuur trekt zich geen sikkepit aan van de fratsen van een eenvoudige bèta of een eenvoudige boer. Een verstandige bèta trekt zich echter wel veel aan van de mogelijke fratsen van die almachtige Natuur.

Dit illustreert ook meteen het probleem. Een boer of ambachtsman is gedwongen zich aan de harde feiten te houden. Voor iemand die echter in een rijke en machtige groep leeft, is de sociale werkelijkheid bepalend. Het denken wordt niet langer bepaald door de harde feiten, maar door het streven groepsleden te beïnvloeden. Men denkt niet, maar babbelt.