Opnieuw: waarom de Joden?

Nadat ik in de vorige blogpost een overzicht heb proberen te geven van de eerste vijftig links die Google geeft, word ik overvallen door twijfel. Vijftig links zijn veel en een foutje is zo gemaakt. Heb ik me niet ergens vergist? De enige oplossing is opnieuw de links door te nemen.

Ik blijk inderdaad een belangrijke link gemist te hebben. Het is een powerpoint-presentatie van Lea Farkash getiteld: Waarom de Joden? Mijn ervaringen met powerpoint-presentaties zijn negatief. Vaak is het een wilde verzameling kleurige plaatjes waar geen touw aan vast valt te knopen. In dit geval blijkt mijn vooroordeel echter niet te kloppen. Het is een kort, simpel en helder betoog naar de mogelijke oorzaken van Jodenhaat (hier). Deze zes oorzaken lijken ook hier verwoord te worden . De verwoording van Farkash is echter puntiger, daarom volg ik haar presentatie.

Farkash start in haar tweede dia met de vraag: gaat het om een oorzaak die men aanvoert of om een excuus? We zijn op zoek naar de oorzaken, maar krijgen daarvoor in de plaats natuurlijk vaak mooie verhalen.

Vervolgens geeft ze in haar derde dia zes mogelijke oorzaken voor Jodenhaat:
1. De Joden hebben teveel geld en macht.
2. Het Joodse Volk is uitverkoren.
3. Joden fungeren als zondebok (als oorzaak voor alles dat er misgaat).
4. De Joden hebben Jezus vermoord.
5. Joden zijn anders, ze wijken af.
6. Joden zijn een inferieur ras.

Kan het eerste punt de oorzaak zijn? Dat Joden soms veel geld en macht hebben, leidt tot jaloezie en afgunst. De Protocollen van de Wijzen van Zion waren een boek van de Russische geheime politie om het idee te propageren dat Joden de wereldmacht willen overnemen. Ook vandaag de dag wordt dat idee nog steeds door veel mensen geloofd. Farkash geeft vier concrete voorbeelden.

Maar dat dat idee de oorzaak voor Jodenhaat zou zijn, lijkt niet plausibel. Want ook de arme en politiek machteloze Joden in Oost-Europa werden in de 17de en 19de eeuw gehaat en vervolgd.

Volgens mij trekt ze nu echter iets te snel een conclusie. Ik kan me goed voorstellen dat geld en macht bij bepaalde mensen leiden tot jaloezie. Dat is wat de Bijbel leert met het verhaal over Kaïn en Abel. Dat is ook wat het empirische discriminatie-onderzoek oplevert. Alfa's zijn haters, die diepe jaloezie kunnen koesteren en dan tot extreme acties in staat zijn. Maar ze heeft natuurlijk gelijk, dat jaloezie alleen onvoldoende is om het verschijnsel Jodenhaat te verklaren.

Kan de tweede verklaring kloppen? Leidt het gegeven dat Joden zichzelf zien als het uitverkoren volk tot zoveel woede, dat dit de Jodenhaat zou kunnen verklaren? Ik vind dat moeilijk te geloven, want niet iedereen zal die veronderstelling immers geloven. Pas wanneer je dat echt gelooft, zou het een argument kunnen worden voor actie. Maar waarom zouden mensen die zo graag anderen naar beneden trappen, zo'n stelling willen geloven?

In Duitsland waren de Joden uitermate goed geïntegreerd in de samenleving. Ondanks dat werden zij tenslotte toch extreem vervolgd. Uitverkoren zijn, kan dus (volgens Farkash) onmogelijk de verklaring zijn.

Dan de zondebok-theorie. De Joden in Duitsland fungeerden als Kop van Jut voor het verliezen van de Eerste Wereldoorlog. Maar waarom fungeerden ze als Kop van Jut? Dat kan alleen als ze al bij voorbaat een negatief imago hadden. De vooroordelen ten opzichte van Joden, het sluimerende antisemitisme, bestond dus al. Ook die verklaring klopt dus niet.

Vervolgens de verklaring dat de Joden Jezus vermoord hebben. Maar waren de Nazi's wel zo vreselijk godsdienstig? Fascisten kunnen prima zonder God, maar niet zonder Duivel. Persoonlijk lijkt mij die verklaring niet overtuigend. Farkash voert aan dat de vervolging van Joden door Christenen pas een duizend jaar na de dood van Jezus begonnen. Als die dood echt de oorzaak was, zou je verwachten dat het onmiddellijk daarna begonnen was.

Joden wijken vaak af qua uiterlijk. Kan dat de oorzaak zijn? In het geval van de Duitse Joden gaat dat verhaal overwegend niet op. Die waren immers juist vaak heel goed geïntegreerd in de Duitse samenleving. Het uiterlijk kan dus moeilijk als oorzaak gediend hebben.

Mee eens, maar dat laat de mogelijkheid van de 'Joodse Ziel' nog steeds open. Wanneer Joden op een innerlijke manier afwijken, bijvoorbeeld door hun manier van denken, dan zou dat een factor kunnen zijn om die Jodenhaat te verklaren, lijkt me.

Tenslotte komt Farkash op de stelling van de Nazi's: Joden vormen een inferieur ras. Maar wat is precies een 'ras'? Wetenschappelijk gezien is dat niet duidelijk. Mensen koppelen normaal het begrip ras aan uiterlijke kenmerken. En de Nazi's hebben dat bij Joden ook nadrukkelijk geprobeerd. Maar in werkelijkheid zijn 'Joden' qua uiterlijk niet duidelijk onderscheidbaar van andere mensen. Ook het idee van 'ras' houdt dus als verklaring voor Jodenhaat geen stand.

Farkash vat haar verhaal samen in vier punten:
1. Jodenhaat bestaat al zo lang als het Joodse Volk bestaat;
2. Jodenhaat is universeel, je vindt het over de hele wereld;
3. Jodenhaat is intensief, onvoorstelbaar fel en emotioneel;
4. maar het is onduidelijk wat antisemieten precies haten.

Dat vat de essentie van het verschijnsel goed samen lijkt me. Als het soortenmodel klopt, bestaat alfahaat ongeveer net zo lang als de landbouw. Denk aan het verhaal van de succesvolle Abel en de jaloerse Kaïn. Ook in het Oude Testament kende men dus het probleem al, ondanks dat beiden als het ware 'Jood' waren.

Verder is fascisme (bevooroordeeldheid) iets dat je in alle landbouw-samenlevingen terug vindt. Ook is van alfa's (bevooroordeelde mensen) bekend dat ze onvoorstelbaar emotioneel, fel en extreem kunnen reageren zonder duidelijke oorzaak. Ze hebben slechts weinig nodig om iemand de hersenpan in te slaan.

Het laatste punt van Farkash klopt echter niet langer. Als het empirische discriminatie- en agressieonderzoek gelijk heeft, en het lijkt moeilijk voorstelbaar dat dat niet zo zou kunnen zijn, haten alfa's bèta's met een soort ingebouwde fundamentele haat, zoals honden achter katten aanjagen. Wat lang een vraag was, is dan nu beantwoord en duidelijk. Het kenmerk waar het om draait is on-bevooroordeeldheid. Het vermogen om de wereld objectief te bekijken. Het vermogen dat alfa's missen, maar dat Joden vaak bezitten en bèta's definieert.

Farkash besteedt ook aandacht aan Hitler. Hitler schijnt beweert te hebben, dat het eigenlijke probleem niet de Joden waren, maar de 'Joodse ziel'. Joden hebben in hun innerlijk iets, dat voor fascisten het ultieme Kwaad vormt. (Ik kon niet achterhalen of Hitler inderdaad iets dergelijks beweerd heeft, maar het idee dat de Joden vaak een bepaald kenmerk X in zich mee dragen, dat extreme agressie kan oproepen bij alfa's, valt zeker niet bij voorbaat uit te sluiten.)

Een van de laatste dia's van Farkash stelt de zaak heel simpel: Jodenhaat is de strijd van het kwade tegen het goede. Daar zit misschien wel een kern van waarheid in. De alfabenadering gaat uit van macht en van het recht van de sterkste. De bètabenadering gaat uit van universele wetten die gerespecteerd moeten worden. Wie zich bijvoorbeeld verdiept in de kenmerken van IS-strijders, ziet dat het meest kenmerkende punt hun criminele verleden is. Bevooroordeelde mensen zien normen als zaken die voor anderen gelden, maar niet voor hen. In hun denken passen normen als het ware niet.

Het probleem met die bewering van Farkash is echter, dat het op die manier allemaal veel te vaag wordt. Het kwade bestaat niet, maar is iets dat we afleiden uit het gedrag van mensen. Belangrijk daarbij is dat het niet gaat om alle mensen, maar om een deel van alle mensen. En eigenlijk stel je het dan nog te zwart-wit.

Bevooroordeeldheid is een kwantificeerbare variabele, die we op een veelheid van manieren kunnen vaststellen (meten). Het is dus iets, waar je heel veel van kunt hebben of heel weinig of iets tussenin. En vermoedelijk heeft de cultuur en de omgeving een sterke invloed op hoe veel of hoe weinig je hebt. Het valt dus voorlopig bepaald niet uit te sluiten, dat het om een beïnvloedbare variabele gaat.