Het derde probleem: irrationele mensen

Laatst bijgewerkt 26-5-2019 om 15.36


Het gaat steeds beter met de Wereld! Althans sommige mensen dragen die blijde boodschap enthousiast uit. Een bekende profeet die dat evangelie verkondigde, was Hans Rosling. Een site van de npo (hier) verkondigt zijn boodschap nog steeds. Het is een verhaal dat we graag horen.

Wat me opvalt in het artikel is dat Rosling wordt omschreven als 'statisticus'. Klinkt goed, maar was hij dat ook werkelijk? Zelf ben ik qua opleiding psycholoog, die zich vooral gespecialiseerd heeft in onderzoek, methodologie, statistiek en (het toepassen van) psychometrie. Het is dan verleidelijk om jezelf 'statisticus' te noemen, terwijl je dat strikt genomen niet bent. Wanneer je de moeite neemt, het na te zoeken, blijkt Rosling helemaal geen statisticus geweest te zijn. Het klonk indrukwekkend en dus kende hij zichzelf gemakshalve die titel maar toe.

Wat was Rosling dan wel? Op de Engelstalige Wikipedia vind ik onder zijn naam dit citaat: "Amardeo Sarma remembers Rosling as being 'able to bring data to life' and how 'he shows us how we are wrong in many of our beliefs and that we just don't know much about the world'." Rosling was iemand die van saaie getallen waar niemand iets in zag, een prachtig verhaal wist te maken. Hij was dus gewoon een ordinaire roeptoeter. De rest van het Wikipedia-artikel bevestigt dat ook. Het was iemand die zichzelf uitermate goed wist te verkopen aan een niet altijd even kritisch publiek.

Het is natuurlijk niet zo, dat je bij voorbaat moet denken dat het met de wereld steeds slechter gaat. Vragen als 'hoe gaat het met de Wereld?' zijn te vaag en te algemeen voor serieuze wetenschap. Je kunt er veel te veel kanten mee op. Het is maar naar welke variabele je precies kijkt. Het antwoord is niet controleerbaar.

Wetenschappers zijn misschien in staat geweest de voedselproductie een aantal keren te verdubbelen, maar -- zoals lezers van deze blog zullen weten -- ze zijn tot nu toe nog steeds niet in staat gebleken de problemen die dat meebracht (agressie, discriminatie, bevooroordeeldheid en irrationaliteit), op te lossen.

Wanneer je twaalfduizend jaar de tijd krijgt een probleem op te lossen, dat je zelf in het leven hebt geroepen en het lukt steeds weer niet, dan kun je je misschien voorstellen dat een hogere macht er tenslotte niet langer in gelooft en in zichzelf begint te mompelen: laten we de boel maar opruimen, dit gaat ze gewoon niet lukken?

En dan heb ik het alleen nog maar over empirische wetenschappers, want hun tegenhangers (de geesteswetenschappers) spannen zich doorgaans vooral in om foute machthebbers het zadel in te helpen, hun daden te bewieroken en hele verhalen te verzinnen om hun foute handelen goed te praten.

De vraag of het inderdaad steeds beter of slechter met de Wereld gaat, laat ik dus even rusten. Empirische wetenschappers proberen problemen op te lossen die de Natuur hun toespeelt. Een eerste probleem dat op dit moment speelt, is het klimaat.

The Guardian duidt dat probleem sinds kort aan als de 'klimaatcrisis' (hier). Er is een crisis-situatie en de lezer moet dat vooral goed begrijpen. Daar zit wel iets in, maar persoonlijk zou ik liever spreken van het 'klimaatprobleem'.

Wat is het probleem met het klimaat? Door het uitstoten van CO2 en andere broeikasgassen wordt het wollen dekentje dat de atmosfeer om de aardbol heen heeft gelegd, steeds dikker. Het is zomer en we reageren daarop door een extra dekbed op onze bed te leggen. Het was al warm en dan wordt het nog warmer.

Enkele jaren geleden (in 2006) voorzag ik 'al' dat dat problemen ging geven (hier). Wanneer het op planeet Aarde warmer wordt, gaat er ijs in de poolgebieden smelten. Dat is geen rocket-science, maar gewoon gezond boerenverstand. In het geval van de Aarde ligt er in de poolgebieden echter akelig veel ijs. Als daar een klein beetje van smelt, is Rotterdam niet langer een stad aan zee, maar een stad onder zee.

Inmiddels is duidelijk en officieel vastgesteld dat het smelten van het Noordpool-gebied (Groenland) niet meer te stoppen valt. Zelfs wanneer we vandaag de dag volledig zouden kunnen stoppen met het uitstoten van CO2 en andere broeikasgassen, dan nog gaat de zaak daar smelten.

Ik stel het dan wat te voorzichtig. Het Groenlandse-ijs is al in sneltreinvaart aan het smelten. Per seconde stroomt er gemiddeld 14.000 kubieke meter smeltwater de zee in. Probeer je dat even voor te stellen. Een vierkante buis van 10 bij 10 meter doorsnee, waar het water uitspuit met een snelheid van 140 meter per seconde. Dat wil zeggen: met een snelheid van 504 kilometer per uur. En dat dag en nacht.

Hoe moet je je een snelheid van 504 kilometer per uur voorstellen? Als we onze vierkante buis op een flat van drie verdiepingen zetten (10 meter hoog) dan ziet het onderste water dat eruit spuit kans gedurende de bijna anderhalve seconde die het naar beneden valt, nog 200 meter af te leggen. Een afstand waar je normaal lopend langer dan twee minuten over doet.

Goed, het Groenlandse ijs smelt inmiddels en behoorlijk snel. Dat is echter niet het onmiddellijke probleem. De wereldzee is wijd en voordat die een metertje gestegen is, moet er behoorlijk wat water bij. Als het blijft bij die snelheid van ruim 500 kilometer per uur hebben we voorlopig niks te klagen.

Maar daar blijft het niet bij. Het artikel in de Washington Post (hier) dat het getal van die 14.000 kubieke meter water doorgaf, stelt ook nog: "For Arctic ice loss, 'the rate has tripled since 1986,' said Jason Box, first author of the new study". Het tempo van de smelt zou sinds 1986 verdrievoudigd zijn. Een behoorlijke versnelling in ongeveer 30 jaar tijd.

Wie echter de moeite neemt het artikel te lezen, ziet in figuur 4 iets heel anders. Groenland verloor tot ongeveer 2000 geen ijs. Wat er wegsmolt, werd opgevangen door nieuw gevallen sneeuw. Rond 2005 is de smelt echter opgelopen tot 2 mm zeespiegel-stijging per jaar. Ongeveer tien jaar later, rond 2015, is dat opgelopen tot bijna 10 mm. Met andere woorden: de hoeveelheid smelt is in ongeveer 10 jaar tijd vervijfvoudigd.

Hoeveel rente moet je van de bank krijgen om te zorgen dat je beginkapitaal iedere 10 jaar vervijfvoudigt? De Google-calculator bevat een machtsfunctie. Even proberen levert ongeveer 17 procent. Ieder jaar stijgt de totale smelt met ruim 17 procent. Te gek als het om rente gaat, maar minder leuk als het om smeltwater gaat. Iets dat 17 procent per jaar groeit, is onbeheersbaar en onstuitbaar. Het is letterlijk een runaway proces dat alles dreigt op te slokken.

Stel dat het smeltwater van Groenland door onopgehelderde oorzaak opeens in een diep gat in de Aarde verdwijnt. Dat is mooi, want dan hebben we daar geen last meer van. Helaas zag ik een vergelijkbaar artikel over het ijs op Antarctica. Wie daar de verzachtende opmerkingen van de auteurs weer even negeert en zelf gaat rekenen, vindt een waarde van boven de 15 procent.Wat er dus aan de ene kant van de Wereld gebeurt, lijkt zich te herhalen aan de andere kant.

Conclusie: een groot deel van de wereldbevolking zal over enige tijd moeten vluchten voor het wassende water. Zelfs acuut stoppen met het uitstoten van CO2 kan dat niet meer veranderen. Dan is het probleem echter nog niet opgelost. Er is voorlopig geen vooruitzicht dat het uitstoten van CO2 en andere broeikasgassen valt te stoppen. Je kunt dat wel wensen, maar het zal domweg niet gebeuren. Mensen willen eten, mensen willen warmte, mensen wil comfort, mensen willen een auto, mensen willen reizen en op vakantie. Dat kleine beetje CO2 dat zij toevoegen, kan er dan nog net wel even bij. Zo denken we uiteindelijk allemaal.

Maar wat gebeurt er, als we als verslaafden doorgaan met het uitstoten van CO2 en andere kwalijke gassen? Over enige tijd zal de CO2-concentratie de 450 parts pro million (ppm) bereiken. Dat is meer dan anderhalf keer de waarde die het had, toen de scheikunde begon. Toen was het iets van 270 ppm. Ook bij 450 ppm gaan we, ondanks onze natte voeten en de massale volksverhuizingen, nog steeds door met het uitstoten van CO2. Natuurlijk, de poolgebieden zullen smelten. Het zeewater zal een 70 meter hoger komen te staan. Nederlanders kunnen laten zien dat ze hun mannetje staan door 70 meter water tegen te houden met gigantische dijken. Tot nu toe lijkt dat vooral een natte droom, maar wie weet.

Wanneer het klimaat 5 graden Celsius is opgewarmd en Nederland al lang onder de zeespiegel is verdwenen, gaat het allemaal nog steeds door. Dat wil zeggen: het uitstoten van CO2 en die opwarming.

Een effect van die dikkere wollen deken die om de Aarde heen komt te liggen, is dat de temperaturen op Aarde gelijkmatiger worden. Het poolgebied warmt nu al enkele malen zo snel op als de gebieden bij de evenaar. Je moet er dus rekening mee houden dat tenslotte de gemiddelde temperatuur zo hoog komt te liggen, dat mensen massaal gaan afsterven. Mensen kunnen heel veel, maar hun lichaamstemperatuur ligt akelig vast. Als het te warm wordt, is het net als bij andere diersoorten: einde oefening.

Nu het tweede probleem. Dat is de snel en steeds sneller teruglopende biodiversiteit. Het menselijke ras vernietigt de Natuur op Aarde steeds sneller. Dat is niet echt slim, want zonder die Natuur kunnen we niet overleven. Maar we zijn inmiddels gewend aan een bepaalde manier van leven, we willen allemaal steeds meer en er komen ook nog eens steeds meer mensen. En we vinden stiekem: die Natuur moet niet zo zeuren. Wij zijn de Natuur de baas en die moet gewoon doen wat wij zeggen! Zo simpel is dat! Helaas lijkt de Natuur opnieuw niet te luisteren.

Dat zijn twee stevige problemen die we als mensheid samen in korte tijd moeten oplossen. Volgens mij is dat nog niet zo simpel, omdat ik een derde probleem denk te zien. Stel dat mensen perfect rationele wezen zouden zijn. Ze zouden de problemen zien als een uitdaging en die aanpakken. Informatie verzamelen en een werkende oplossing zoeken. Als dat zo was, zaten we nu echter niet met die twee problemen.

Ik denk dat beide problemen een gemeenschappelijke basis hebben, waardoor ze in feite veroorzaakt worden en niet eenvoudig oplosbaar zijn. Dat probleem is dat moderne mensen verregaand irrationeel zijn. Zelfs wanneer we onze criteria heel soepel stellen, is zo'n drie vierde van de wereldbevolking gevaarlijk irrationeel. Als maat voor irrationaliteit denk ik dan natuurlijk aan de alfa-bètafactor: bevooroordeeldheid. Psychologen zullen die factor soms ook wel aanduiden met andere benamingen (bijvoorbeeld 'openness to experience' en dogmatisme), maar het beestje, waar het om gaat, is uiteindelijk hetzelfde. Men gebruikt niet het moeizame, rationele systeem 2 om te denken, maar het op emoties gebaseerde, snelle systeem 1.

Het probleem van de CO2-uitstoot is bijvoorbeeld al heel lang bekend. Maar er is nooit iets aan gedaan. Ook nadat men in Nederland had afgesproken, de vervuiler betaalt, is er opnieuw niets gedaan. Ook het gegeven dat met de Natuur niet echt goed gaat, is al lang bekend. Ook daar is nooit echt iets tegen gedaan.

Het probleem is niet dat de problemen 1 en 2 niet opgelost kunnen worden. Helemaal oplossen zal niet gaan, maar je zou er op zijn minst zo verstandig mogelijk mee om kunnen gaan. Dat zal echter niet lukken door probleem 3. Om de twee eerste problemen met succes aan te pakken, hebben we rationele mensen nodig. Niet een paar, maar liefst iedereen in de samenleving zou dat in behoorlijk mate moeten zijn. En daar ziet het voorlopig niet naar uit.

Het probleem van die irrationaliteit is -- voor zover nu duidelijk lijkt -- ontstaan door de uitvinding van de landbouw. We hebben 12.000 jaar de tijd gehad dat probleem te signaleren, aan te pakken en op te lossen. De eerste twee zaken zijn ook wel gedaan. Men heeft al vroeg het probleem gesignaleerd en geprobeerd op te lossen. Denk bijvoorbeeld aan Mozes die men in het Bijbelverhaal de berg Sinaï laat afkomen met de Tien Geboden. Als iedereen zich nu hield aan die regels, was het probleem opgelost, dacht men. Ook nu zijn er nog mensen die dit actief en met overtuiging verkondigen: 'Law, not war'. Het idee is mooi, maar tot nu toe heeft die benadering nooit echt gewerkt. Het ziet er ook niet naar uit, dat die oplossing in de toekomst opeens wel zou gaan werken.

Alle oplossingen voor de problemen 1 en 2 veronderstellen rationele mensen. Maar hoe je het ook draait of keert: moderne mensen zijn dat overwegend juist niet. Dat is niet iets dat je met wetgeving even kunt oplossen.

Is het probleem van de irrationele mens oplosbaar? In beginsel wel, denk ik. Maar iets dat in theorie oplosbaar is, is dat in de praktijk vaak niet. De theorie is gewillig, de praktijk vaak uiterst weerbarstig.

Het probleem van de irrationele mens bestaat uit drie deelproblemen. Het eerste probleem is dat je irrationaliteit moet kunnen meten. Je moet het kunnen waarnemen en je moet die waarnemingen kunnen koppelen aan een schaal of een getal. Dat eerste deelprobleem is inmiddels opgelost. We kunnen bevooroordeeldheid meten en we kunnen het inmiddels zelfs op een hele reeks manieren meten.

Het tweede deelprobleem is tot nu toe niet opgelost. We hebben een overdraagbare (geautomatiseerde) en effectieve methode nodig die mensen rationeler maakt. Die mensen leert om rationeel te denken. In theorie is er geen reden om te denken dat dat niet zou kunnen. Maar eerst moet die methode nog ontwikkeld worden. De effectiviteit moet aangetoond worden. Met de huidige stand van instructietechnologie is dat vermoedelijk echter nog wel te realiseren.

Maar dan komt het moeilijkste van alles. Dan moet die methode ook nog in de praktijk toegepast worden op grote schaal.

Het derde deelprobleem is waar je op vastloopt. Wanneer je zo'n methode zou hebben, zou die op grote schaal toegepast moeten worden. Dat zal niet gaan lukken. Irrationele mensen krijg je niet zo 'gek', dat ze zich massaal gaan inspannen, om iets te worden, dat ze helemaal niet willen zijn. Ze willen het goede van deze Aarde en ze willen het nu.

Aan de andere kant: als je soort met uitsterven bedreigd word, zou je misschien toch bereid moeten zijn tot enige actie. Je zou enige concessies moeten willen doen aan de harde werkelijkheid. Ja, als je een rationeel denkend mens was. En dat is nu net het probleem.