Een 'wetenschappelijke' babbelaar over de commandant van Kamp Westerbork

Laatst bijgewerkt: 5-5-2019 om 23.22


Het bezwaar van kranten lezen is dat je soms zaken tegenkomt, die je min of meer dwingen te schrijven. Luther zou volgens de overlevering gezegd hebben: hier sta ik, ik kan niet anders. In Friesland zeiden we vroeger: breek me de bek niet open. Dwing me niet tot spreken, want wat ik te vertellen heb, is niet leuk.

Op zaterdag 4 mei (2019) levert de bijlage Boeken&Wetenschap van de Volkskrant een lang interview van drie pagina's af met de bekende schrijver, journalist en televisiemaker Ad van Liempt over zijn boek en proefschrift: Gemmeker, commandant van Kamp Westerbork.

Op 9 mei hoopt Van Liempt op zijn proefschrift aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) te promoveren. Je zou dan verwachten dat het om een wetenschappelijk verantwoord werk gaat. Maar de Faculteit der Letteren van de RUG laat bij het beoordelen van proefschriften nog wel eens andere factoren meewegen dan puur wetenschappelijke. Zo herinner ik mij dat een proefschrift waarin onmiskenbaar een deel van de data verzonnen waren, reden voor mij om mijn hulp bij de data-analyse te stoppen, enige tijd later probleemloos beloond werd met de doctorsgraad. De forse promotiesubsidie vond men kennelijk belangrijker dan de vraag of het allemaal wel klopte. Je moet dus niet redeneren: het is een proefschrift, het zal wel kloppen.

Vervolgens roept 'commandant van Kamp Westerbork' bij mij een herinnering op, die ik wel eerder beschreven heb. Wij lopen tijdens een instituutswandeling met een aantal studenten door voormalig Kamp Westerbork. Het gesprek komt op de commandant van het kamp. Een van de studentes velt een vernietigend oordeel over die man. Ze heeft de man nooit gezien, nooit gesproken. Ze weet niet om wat voor soort mens het precies gaat. Maar het gegeven dat hij in de oorlog de commandant van Kamp Westerbork was, is voor haar voldoende. Het moet wel een uiterst slecht mens geweest zijn.

Je kent de omstandigheden niet. Je kent de situatie niet. Maar je weet al bij voorbaat dat het een heel slecht mens geweest moet zijn. En dat oordeel roeptoeter je zonder enige remming in de rondte. Hoe kun je daar zo absoluut zeker van zijn? Waarom moet iedereen jouw snelle oordeel horen? Ik vond de manier van redeneren dermate dom dat het voorval me altijd is bij gebleven.

Ik leerde de desbetreffende studente later beter kennen, maar niet op een positieve wijze. Het was iemand die handig de medestudenten wist te bespelen en wist op te zetten en uiteindelijk volstrekt onnodig eindeloos veel ellende opleverde. Ik wist toen nog niets over het discriminatie- en agressieonderzoek, nu zou ik zeggen: het was een typische double-high. Een alfa van het ergste soort. Iemand die sociaal klimt door het verkondigen van vooroordelen. In feite dus: een 'fascist'. Iemand die tot alles bereid is om maar de top van de sociale piramide te bereiken en zich daarbij niet laat remmen door regels en feiten.

Terugkijkend was het misschien een interessante ervaring. De ene 'fascist' veroordeelt de andere 'fascist', maar doet dat zonder enig onderzoek en zonder enige onderbouwing. Wanneer die laatste voorwaarde niet vervuld zou zijn, zou het natuurlijk ook niet om een 'fascist' gaan. Wanneer Hitler zich beperkt had tot de feiten, was er nooit een probleem geweest. Hetzelfde geldt voor iemand als Trump.

Het lijkt me prima om je te verdiepen in de persoon van Albert Gemmeker. Wat is er bekend over die man? Wat valt er over die man te melden? Aan de andere kant: is dat nog wetenschap? Je kunt pas van wetenschap spreken als je een soort algemene vraagstelling hebt. Je in het wilde weg verdiepen in de persoon Gemmeker lijkt me vooral alfa-nieuwsgierigheid. Valt er vandaag nog iets te roddelen? Ja, die Gemmeker deugt toch echt niet. Moet je horen . . .  Dus wat is in het geval van dit proefschrift de algemene vraagstelling?

Die algemene vraagstelling komt tenslotte toch nog: aan het einde van het proefschrift. Het laatste hoofdstuk. Normaal hebben we eerst een probleemstelling en proberen we vervolgens die vraag via onderzoek te beantwoorden. In het beroemde geval naar het meten van autoritarisme kostte het zoeken van het antwoord meer dan vijftig jaar moeizaam onderzoek. Bob Altemeyer schreef dat hij toen de betekenis van het woord 'research' leerde begrijpen: 're-search'. Opnieuw zoeken. Want wie zoekt, zal vinden.

In dit geval is er echter eerst een heel verhaal, waar tenslotte de vraagstelling achter wordt geplakt. Op dit punt is het proefschrift in ieder geval een voorbeeld van hoe het niet moet. Wat is de centrale vraag precies?

De vraag waar Van Liempt zijn hele proefschrift tenslotte aan ophangt, is of Gemmeker nu wel of niet precies wist, wat er met de Joden die uit Westerbork gedeporteerd werden, zou gebeuren.

Waarom is dat volgens Van Liempt zo'n vreselijk belangrijke vraag? In de redenering van Van Liempt is Gemmeker juridisch schuldig aan genocide als hij dat wist en had hij dan daarvoor veroordeeld moeten worden. Tja, misschien wel, maar wat heeft dat nog met wetenschap te maken.

Is de man dan nu niet veroordeeld? Ook dat blijkt niet zo te zijn. Na de oorlog is Gemmeker door Nederlandse rechters veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf. De stelling waar het hele proefschrift op gebaseerd is, is dus in feite: de Nederlandse rechters hebben hun werk niet goed gedaan.

Het lijkt me prima om kritiek te leveren op het werk van onze eigen rechters. Maar dat moet je dan wel solide onderbouwen. Is dat de taak van een historicus? Ook dan moet je je nog afvragen: gaat het om wetenschap? Kritiek leveren op rechters is van alle tijden. Wanneer je die kritiek solide weet te onderbouwen heb ik er geen problemen mee. Maar wanneer je in feite alleen meningen de ruimte in slingert, wordt het vooral het gepeupel dat een hogere straf eist. Was het niet het gepeupel dat voor Jezus de doodstraf eiste?

Het merkwaardige is echter dat dit niet de invalshoek is van het verhaal dat in het proefschrift verteld wordt. De strekking van dat verhaal is: Albert Gemmeker deugde niet. Waarom niet? Wel, hij was commandant van Westerbork en moet dus heel erg fout geweest zijn. Het moet een heel slecht mens geweest zijn. Dat is een voorbeeld van dogmatisch redeneren (lees: fascistisch denken) van het ergste soort.

Is er evidentie dat de Nederlandse rechters hun werk inderdaad niet goed gedaan hebben? Is er evidentie dat het onderzoek slordig was? Nee, die evidentie is er helemaal niet. Gemmeker werd maandenlang verhoord. Hij werd gearresteerd in mei 1945, het proces tegen hem begon in januari 1949. Nadat Gemmeker in Nederland veroordeeld was, heeft de Duitse justitie nog twee vooronderzoeken tegen hem ingesteld met het doel zijn betrokkenheid bij genocide aan te tonen. Ook die soms uiterst uitgebreide onderzoeken leverden geen spoor van bewijs op voor de stelling van Van Liempt.

In totaal zijn er zo'n zes miljoen Joden vermoord in de Tweede Wereldoorlog. Is dat niet voldoende om serieus onderzoek te doen? Bob Altemeyer deed dat als een van de zeer weinigen en kreeg ieder jaar van de universitaire bestuurders de vraag voorgelegd of het niet tijd was voor 'early retirement'. Zodra hij met pensioen was, werd zijn website waar je The Authoritarians gratis kon downloaden offline gehaald. Inmiddels is zijn boek gelukkig via een andere site weer te downloaden. Serieus onderzoek is kennelijk niet populair bij universitaire bestuurders.

Lukt het Van Liempt nieuw licht te werpen op zijn vraag? Nee, dus. Hij komt met hele verhalen aanzetten dat Gemmeker het volgens hem, of volgens die en die, wel geweten moet hebben. Dat zijn dus opinies, maar geen feiten. Hier is iemand aan het woord die opinies probeert te verkopen als feiten. Precies hetzelfde wat iemand als Hitler deed of Trump doet.

Degene die hij tenslotte op dit punt meent te moeten aanhalen, is Loe de Jong. De Jong formuleerde: "Is het wel plausibel dat Gemmeker bijna vijf maanden lang 19 treintransporten met meer dan vier-en-dertigduizend Joden naar Sobibor heeft laten vertrekken, zonder ooit te informeren wat de bestemming van al die treinen was? Wij menen van niet."

Allereerst bewijst het gegeven of Gemmeker nu wel of niet wist dat die treinen naar Sobibor reden, juridisch gezien helemaal niets. Het kan heel goed zijn, dat hij dat wel wist, maar dat betekent nog niet, dat hij wist wat er vervolgens precies gebeurde met die Joden.

Verder formuleert De Jong zijn uitspraak nadrukkelijk als opinie. Hij is dus niet zeker van zijn zaak. Maar dat is in dit geval nog niet alles. Met een bron als Loe de Jong bestaat een probleem. De Jong liet bewust na via Radio Oranje te rapporteren over het lot van de Nederlandse Joden. Hij wilde zijn loopbaan niet in gevaar brengen door onwelgevallig nieuws te brengen. Een Jood die vanuit het veilige Londen zijn soortgenoten in de steek liet, omdat hij zijn loopbaan belangrijker vond dan hun lot. Hij verzweeg dus de waarheid zodra hij dacht dat hem dat sociaal beter uitkwam. Met andere woorden: zijn mening is slechts een sociaal wenselijk standpunt. Er is geen reden om te denken dat het gebaseerd is op een inschatting vanuit de bekende feiten.

Het probleem met het proefschrift van Van Liempt is niet alleen dat de vraagstelling in feite ontbreekt. Het probleem gaat nog belangrijk verder. De auteur heeft een idee in zijn hoofd en dat idee moet verkocht worden. Dat idee moet er bij het grote publiek ingehamerd worden. De auteur is volstrekt bevooroordeeld. Het proefschrift is een prachtig verhaal voor De Wereld Draait Door, maar heeft met wetenschap niets van doen. De ene foute persoonlijkheid hangt een heel verhaal op dat de andere foute persoonlijkheid ten onrechte niet veroordeeld is.

Klopt mijn indruk over Van Liempt die ik uit zijn 'proefschrift' destilleer? Zijn er meer aanwijzingen dat Van Liempt sociaal stijgen belangrijker vindt dan de kille waarheid? Ik vrees van wel.  Frits Barend deed eerder bij Het Parool al uitvoerig verslag over zijn vele 'handigheidjes' en andere kwalijke zaken (hier). Hierboven heb ik me echter beperkt tot de tekst van het proefschrift.

In de hele reeks uitglijders die Barend beschrijft, valt vooral de affaire rond het boek Oorlogsouders op van barones Isabel van Boetzelaer. In dit boek poetste ze het niet al te fraaie nazi-verleden van haar vader, baron Willem van Boetzelaer, tijdens de oorlog een berucht Jodenjager, zo goed mogelijk schoon en doet daarbij de waarheid regelmatig geweld aan. Van Liempt was zo 'aardig' dit boek in alle mogelijke toonaarden van harte aan te bevelen.

Dit voorval roept een interessante vraag op. Wat maakte voor Van Liempt dat 'baron Willem van Boetzelaer' voor hem bij voorbaat een prima kerel was, die slechts door historische toevalligheden in de problemen kon zijn gekomen, terwijl 'de commandant van Kamp Westerbork' bij voorbaat een doortrapte nazi was, die natuurlijk niet deugde? Van Liempt heeft later toegegeven dat hij het boek eigenlijk helemaal niet gelezen had. Had hij kennelijk niet nodig gevonden. Precies wat je van een double-high of alfa zou verwachten.

Het verschil zit dus volledig in de omschrijving. Bij 'baron Willem van Boetzelaer' begrijp je onmiddellijk met een in feite uiterst nobel mens van doen te hebben. Bij 'commandant van Kamp Westerbork' begrijp je onmiddellijk met een doortrapte nazi van doen te hebben. Abel Herzberg omschreef 'nazi's' ooit als van binnen volstrekt leeg. Een omschrijving die kennelijk ook voor de auteur van dit proefschrift opgaat. Niet nadenken, maar roeptoeteren.

De bedoeling van een proefschrift is dat de promovendus daarmee laat zien wetenschappelijk onderzoek te kunnen doen. Wat dit proefschrift vooral aantoont, is dat de promovendus daar niet toe in staat is. Het is een populair geschreven verhaal om iemand achteraf ten koste van alles zwart te maken. Het is niet redeneren vanuit feiten, maar het is redeneren vanuit een vooropgezet idee met het doel iemand in een kwaad daglicht te stellen. Het is meningen opwaarderen tot feiten. Die manier van redeneren vormde het fundament voor de Holocaust en is precies het tegenovergestelde van de empirisch wetenschappelijke manier van denken.

Het is uiterst triest wanneer je jezelf in 2019 sociaal probeert op te waarderen tot iets wat je nooit zult zijn, maar kennelijk wel heel graag wilt zijn. Wanneer je dat opwaarderen van jezelf echter op precies dezelfde wijze meent te moeten doen als de verhalenvertellers wiens kwalijke babbels zouden leiden tot de moord op ongeveer zes miljoen Joden, is het kruid extra bitter.