Roos Vonk wil dat we onze 'waarden volgen', maar het door haar vermelde onderzoek blijkt geen onderzoek te zijn

Laatst bewerkt op 2-6-2019 om 2.07


Nadat ik mijn blogpost over het probleem van te veel irrationele mensen (hier) vrijwel had afgerond, stuitte ik in een oude Volkskrant (18 mei 2019) op een artikel van Roos Vonk (hier en hier). Ze wil dat we niet blindelings onze emoties volgen. Iets dat me heel verstandig lijkt, maar als ik haar goed begrijp, moeten we ook niet ons verstand volgen. Wat dan wel?

Ik had het artikel van Vonk al eerder gezien en veronderstelde toen op grond van mijn eerste indruk dat het vermoedelijk voor mij niet informatief zou zijn. In zekere zin is dat misschien ook wel zo, maar als je beter kijkt, is het ook een heel merkwaardig en intrigerend artikel.

De introductie-tekst bij het artikel luidt:

"Ons gevoel is een slecht kompas voor de lange termijn, betoogt Roos Vonk. Vaar er daarom niet blind op (ook niet bij de Europese verkiezingen)."

We kunnen rationaliteit meten via bevooroordeeldheid (de alfa-bètafactor). Aan de ene kant van die factor ligt het kille, zakelijke, feitgerichte denken, aan de andere kant het gevoelsmatige, irrationele, agressieve schreeuwen vanuit je eigen gelijk. Als je dus stelling neemt tegen het blindelings volgen van je emoties, zou je verwachten dat er maar één duidelijk alternatief is. Ik was geneigd te denken dat Vonk een rationele benadering voorstaat.

Maar is dat wel zo? De intrigerende vraag die na bestudering van het artikel bij me opkwam, was: wat propageert Vonk nu precies als alternatief voor die emotionele benadering? Op dit punt werd haar stuk namelijk merkwaardig vaag.

Ze schrijft bijvoorbeeld:

"Volg je je gevoel, dan zijn meestal de oerinstincten de baas – zoals bij alle dieren. Dieren waarvan we zeggen dat ze worden gestuurd door ‘domme instincten’. Wij hebben het vermogen daarboven uit te stijgen, en als we dat benutten wordt onze blik ruimer en komen onze waarden in beeld – bijvoorbeeld compassie, rechtvaardigheid, eerlijkheid, duurzaamheid, respect, trouw en loyaliteit. Waarden hangen samen met wat voor mens we willen zijn, hoe we met elkaar en met de wereld willen omgaan. Zolang de regie ligt bij de kleuter, die is gericht op wat we willen hebben, krijgen onze waarden – gericht op wie we willen zijn – geen kans om richting te geven aan ons gedrag."

Waarden die ons gedrag sturen? Hoe moet ik me dat voorstellen? Hoe kan ik die waarden meten? Wat is hun voorspellende waarde? En waarden zouden aangeven, wat we willen zijn? Maar ik heb helemaal niet de behoefte om iets te willen zijn.

Ik ben -- maatschappelijk gezien -- een 'foute' man, maar iedere 'foute' man die ik gekend heb en ken, wilde eigenlijk maar één ding: geen 'foute' man zijn. Veel 'foute' mannen worden om die reden 'vrouw', voor zover dat technisch en sociaal mogelijk is. Zelf geloof ik daar niet zo in. Vergelijk het met een Jood tijdens de bezetting. Je probeert op alle mogelijke manieren aan te tonen dat je eigenlijk helemaal geen Jood bent. Het hele begrip 'Jood' zegt je misschien niets, maar toch heb je er voortdurend mee te maken en daarom wil je tot het uiterste gaan, om maar aan te tonen dat je geen 'Jood' bent.

Oké, laten we het advies van Vonk volgen. Ik focus op wie ik wil zijn. Ik zou dan graag geen 'foute' man willen zijn. Dan focus ik op een bepaalde maatschappelijke status die ik graag wil hebben. Maar als ik haar citaat goed begrijp, wil ik dan iets hebben en dan krijgt juist de kleuter in mij de overhand. En die kleuter zou juist niet de regie moeten hebben. Het is nogal een tegenstrijdig verhaal.

Ik wil iets hebben: een bepaalde status. Wel, probeer die status als 'foute' man maar eens te bereiken door je gedrag. Dat zal niet lukken. De ervaring leert dat dat een onmogelijke missie wordt. Mijn idee is dus: maak je niet druk over wat je bent of wilt zijn, maar probeer te zijn. Probeer te leven en te overleven. De statistiek voor transgenders is in dat opzicht duidelijk genoeg: dat valt helemaal niet mee.

Laat ik in de huid van iemand anders kruipen. Iemand die ik goed ken. Die persoon wil graag rijk zijn en belangrijk en liefst mooi. Dat zijn voor haar drie belangrijke waardes. Het zijn zaken die voor haar waardevol zijn, waar ze veel voor over heeft om die te bereiken. Maar rijk zijn betekent dat je veel geld tot je beschikking hebt. Je wilt dus hebben. Belangrijk zijn betekent dat je een belangrijke positie hebt. Gaat dus ook om hebben. En mooi zijn betekent dat je een mooi gezicht hebt, een mooi lijf en de vaardigheid en kunde hebt om die goed te presenteren. Al die drie waarden resulteren er dus in dat je iets wilt hebben. Maar als je graag iets wilt hebben, dat je niet hebt, ga je je doodongelukkig voelen. Het geluk ligt immers verderop. Je kunt pas gelukkig worden als je die drie begeerde waarden bemachtigd hebt.

Ik ben het eens met het pleidooi van Vonk om emoties niet blindelings te gaan volgen, maar het idee dat je dan zou moeten focussen op iets als 'waarden' lijkt me geleuter. De gebruikelijke tegenstelling met emoties is de rede, onze rationele, denkende kant. Volg niet onmiddellijk je gevoel, maar probeer eerst even na te denken. Handel niet instinctief, maar schakel dat domme brein even in, als je dat nog kunt. Ondanks stug en stevig zoeken, kon ik niet duidelijk krijgen wat Vonk precies zag als alternatief voor het blindelings volgen van je emoties.

Wanneer je als empirisch wetenschapper vat wilt krijgen op een lastig stuk, is de leidende vraag: op welke empirische data baseert de auteur zich precies? Empirische wetenschap is uiteindelijk altijd gebaseerd op waarnemingen. De kunst is dus de onderliggende waarnemingen te destilleren. Ik vroeg me af, welk onderzoek precies de grondslag vormde voor het wat vage gepraat over 'waarden' die richting zouden geven aan ons gedrag.

De versie van het artikel in de krant vermeldt: "De gehanteerde bronnen bij dit artikel zijn te raadplegen via de digitale versie op volkskrant.nl." Je steekt een heel verhaal in de krant af. In totaal heeft de Volkskrant drie hele pagina's voor het epistel uitgetrokken. En dan is het noemen van een enkele bron opeens te veel moeite? Terwijl het artikel zonder zo'n bron duidelijk in de lucht zweeft. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt.

In de digitale versie tel ik vijf links. Iets van een expliciete verwijzing naar enige bron was dus kennelijk ook in deze digitale versie te veel moeite. Goed, ik volg de links.

De eerste link volgt hier:

"Tot op zekere hoogte is die emancipatie van het gevoel gezond. Onderzoek laat zien dat het onderdrukken van gevoelens lichamelijke stressreacties geeft en cognitieve prestaties kan belemmeren."

Hoewel in de tekst van Vonk wordt gesproken over 'onderzoek', gaat het artikel in deze link in werkelijkheid niet om onderzoek maar om een 'indrukwekkend' verhaal dat verkocht wordt als wetenschap. Het is wetenschappelijk geleuter. Heel imponerend voor een leek, maar met onderzoek heeft het weinig van doen.

De tweede link werd zo gebracht:

"Een ander probleem is dat emoties (een specifieke vorm van de algemenere term ‘gevoelens’) een blikvernauwing veroorzaken. Ze beheersen vaak alles wat er in je omgaat; je bent gefixeerd op één doel en negeert alles wat daar niet direct mee te maken heeft. In oorsprong heeft dit een adaptieve functie. Emoties zijn sterk verbonden met instincten die, net als bij alle dieren, het lust-onlustprincipe volgen: benaderen wat prettig voelt, vermijden wat ongerief geeft. Instincten zijn gericht op het hier en nu. Het is van overlevingswaarde om voedsel direct naar binnen te snaaien als je niet weet of er morgen nog genoeg is."

Voor het artikel dat deze link oplevert, geldt precies hetzelfde als voor de eerste link. Het is een indrukwekkend verhaal dat gebracht wordt als wetenschap, maar niets of weinig van doen heeft met empirisch onderzoek. Het is in ieder geval geen onderzoek.

De derde link stond in dit stuk tekst:

"Een ander effect van de dominante invloed van het gevoel is dat ongemakkelijke waarheden over de gevolgen van ons graai- en snaaigedrag (denk aan klimaat, milieu en biodiversiteit) moeilijk doordringen tot ons brein. Vaak sluiten mensen zich af van onprettige informatie; ze klikken het weg of worden boos op de boodschapper. Rationeel zou zijn álle informatie over een onderwerp te vergaren, ook – of juist – informatie die tegen je mening of je belangen indruist. Maar, in de woorden van de Engelse chirurg en filosoof Wilfred Trotter, ons brein ‘houdt net zo weinig van vreemde ideeën als het lichaam van vreemde eiwitten, en verzet zich ertegen met vergelijkbare energie’. Dat verzet tegen onwelgevallige feiten is een reactie op de onplezierige gevoelens die opkomen wanneer informatie je voorkeursconclusie tegenspreekt. Met als gevolg dat je nooit iets nieuws leert."

Deze link leidt naar een stuk op psychologytoday.com: Why people ignore facts (hier). Ook dit stuk kun je moeilijk als onderzoek omschrijven. Wel bevat dit populaire artikel veel andere links. Ik denk dat de belangrijkste reden voor Vonk om dit artikel te linken, mogelijk de eerste verwijzing (link) was: het boek The Enigma of Reason. Een filosofische tekst over rationaliteit die ook nog eens aantoonbaar onjuist is (in strijd met de empirisch bekende gegevens).

Bevat de vierde link dan een verwijzing naar onderzoek? De vierde link werd zo gebracht:

"Volg je je gevoel, dan zijn meestal de oerinstincten de baas – zoals bij alle dieren. Dieren waarvan we zeggen dat ze worden gestuurd door ‘domme instincten’. Wij hebben het vermogen daarboven uit te stijgen, en als we dat benutten wordt onze blik ruimer en komen onze waarden in beeld – bijvoorbeeld compassie, rechtvaardigheid, eerlijkheid, duurzaamheid, respect, trouw en loyaliteit. Waarden hangen samen met wat voor mens we willen zijn, hoe we met elkaar en met de wereld willen omgaan. Zolang de regie ligt bij de kleuter, die is gericht op wat we willen hebben, krijgen onze waarden – gericht op wie we willen zijn – geen kans om richting te geven aan ons gedrag."

Eindelijk onderbouwing voor het idee dat onze 'waarden' (hoe meet je die precies?) bepalend zijn voor ons gedrag, hoop je. De link blijkt naar een eerdere column van Vonk te leiden (hier) getiteld: Van ‘wat wil ik hebben’naar ‘wie wil ik zijn?’  Verschenen in Psychologie Magazin, mei 2013. Ik kan daar met de beste wil van de wereld moeilijk iets van onderzoek in zien. Het lijkt me eerder nogal een vaag, onduidelijk verhaal. Prachtige kretologie, leuk misschien voor de Viva, maar moeilijk serieus te nemen.

Gelukkig hebben we nog een vijfde link. De vijfde link blijkt naar een AD-clip te leiden, waarin Mark Rutte stelt dat het leven wel leuk moet blijven. Ik laat hier de tekst volgen.

"Bedenk dat we het hebben over een soort die zichzelf een uitzonderlijk vermogen tot rationele en morele keuzen toedicht – en terecht: we zijn heel goed in staat de lange termijn en het grotere geheel mee te wegen. Maar we dóén het vaak niet. Persoonlijke kortetermijnbelangen wegen zwaarder, en dan komt het goed uit dat ons ‘recht op geluk’ breed geaccepteerd is en niemand dat egoïsme afkeurt. De mens is een kuddedier. Als anderen niet het roer omgooien om klimaat en biodiversiteit te redden, dan hoeft dat blijkbaar niet. Onze minister-president bevestigt dat: het leven ‘moet wel leuk blijven’ en we moeten ‘niet voorop lopen’ met klimaatdoelen, we hebben nog alle tijd. In weerwil van het enorme belang dat we hechten aan onze persoonlijke keuzevrijheid, worden onze keuzen in feite sterk beïnvloed door wat gangbaar is en wat anderen zeggen en doen. Zo is een samenzwering van onbenulligheid ontstaan. Impliciet, ook door te zwijgen over ongemakkelijke feiten, vertellen we elkaar dat onze genoegens en pleziertjes geen probleem zijn."

Wie de moeite neemt haar links na te trekken, vindt imponerende verhalen, maar geen onderzoek. De strekking van haar verhaal: we moeten ons niet laten leiden door onze emoties, maar door onze waarden. Maar zodra je precies wilt weten, hoe je je dat alternatief moet voorstellen, wordt het allemaal vaag. Vervolgens blijkt het hele verhaal ook nog eens geen enkele empirische onderbouwing te hebben, terwijl ze juist suggereert die wel te hebben. Het doet een beetje denken aan de benadering van Stapel, maar dan belangrijk minder doortrapt. En misschien wel een stuk brutaler.

Het is allemaal prachtig proza dat er misschien bij de doorsnee Viva-lezer ingaat als gesneden koek (ik vond dat vroeger overigens een leuk blad), maar voorlopig is het ook niets meer dan dat. Geleuter, bullshit, populair gebabbel, dat iedere onderzoeksmatige onderbouwing ontbeert.

Dat iemand in een hoog ontwikkeld land als Nederland voor dergelijk geleuter drie volle bladzijden in de krant krijgt, lijkt me geen goed teken. Dat een Nederlandse hoogleraar sociale psychologie dergelijke onzin uitkraamt, is een ander veeg teken. Kennelijk is het een groot deel van onze bevolking niet langer gegeven door dergelijk geleuter, bullshit en populair gebabbel heen te kijken.

Met andere woorden: je verwacht dat dit deel van de bevolking hoog scoort op de alfa-bètafactor. Ze evalueren teksten niet via het kritisch, rationele systeem 2, maar via het automatisch werkende emotionele systeem 1. Ze laten zich volledig leiden door hun emoties. Het klinkt goed, dan moet het goed zijn.

Als zeilinstructeurs hadden we vroeger de anekdote over de motorbootvaarders die het niet meer wisten in een lastige situatie. Wat ze volgens het verhaal dan plachten te doen: de ogen dicht en volle kracht vooruit. Om aan de bedreigende situatie te ontsnappen, was het sluiten van de ogen de snelste oplossing en door volle kracht vooruit te geven, was de situatie even later totaal anders als je je ogen weer opende. Maar helaas niet altijd beter.