Begrijpen mensen het kwaad als het in henzelf zit?

In de NRC van 5/1/2018 wordt bericht over het overlijden van Aharon Appelfeld. Hij overleefde de Holocaust en schreef daar veel romans over. Hij verwerkte zijn ervaringen dus tot fictie. In de termen van deze blog: hij hanteerde zachte informatieverwerking.

Ik begrijp uit wat ik ondertussen gelezen heb, dat Aharon of zijn romanfiguur, als kind, toen er ogenschijnlijk nog niets aan de hand was, opeens in panisch huilen uitbrak. Er klopte iets niet, er dreigde groot gevaar. Ja, dat is inderdaad hoe passieve informatieverwerking werkt.

Zijn ouders konden zich niet voorstellen dat Duitsers juist hen wilden vermoorden, omdat ze een sterke focus hadden op de Duitse cultuur. Ze dweepten met alles dat Duits was. En inderdaad, dat is hoe zachte informatieverwerking werkt. Uit het een, iets anders concluderen. Associatief gezien begrijpelijk, maar logisch gezien onzin.

De passage waar het mij echter om gaat, heeft betrekking op een scene uit zijn boek Badenheim 1939. In de zomer van 1939 verblijft een groep geassimileerde Joden in een Oostenrijks kuuroord. Ze komen daar al jaren, maar ditmaal wordt iedereen naar Polen vervoerd. Dat veroorzaakt geen paniek.

Mensen vinden die beschrijving 'surrealistisch' als ik de NRC mag geloven. Appelfeld merkte in een interview in 2005 tegen de NRC op: 'Hun naïviteit is realistisch. Mensen begrijpen het kwade niet. Alleen als het in henzelf zit.'

Dat zijn gevleugelde woorden. De eerste twee zinnetjes lijken me te kloppen, maar het derde niet. Appelfeld denkt gemakshalve dat mensen die kwaad doen, zelf begrijpen waarom ze dat kwaad doen. In zijn algemeenheid gaat dat niet op.

Ruwweg hebben we drie groepen mensen die kwaad doen. Van die drie groepen is er hooguit één die heel goed weet, wat men aan het doen is en waarom. Die groep wordt echter vermoedelijk ook het meest afgeremd door dat ingebouwde zelfinzicht. Ik doel hier op de groep van de bèta-gamma's.

De twee overige groepen die kwaad doen, hebben geen last van die ingebouwde beperkingen, maar hebben ook absoluut geen idee van wat ze precies aan het doen zijn. Strikt genomen zijn het mensen die wel babbelen, maar geen echte 'ideeën' hebben. Ze leven in een sociaal verbale werkelijkheid. Ze hebben geen toegang tot de feitelijke werkelijkheid. Ze hebben geen zelfkennis, ze hebben geen zelfinzicht. Hun eigen gedrag is een onbegrijpelijk iets voor hen. Ik doel nu op het autoritaristische deel van de samenleving: de double-highs of alfa's en de alfa-gamma's, de gewone volgelingen/gelovigen.

Waarom beweer je over iets dat zo ingrijpend is als de Holocaust, onzin?

Appelfeld heeft altijd geweigerd zich te verplaatsen in de daders. 'De nazi's beschouwden me als een insect. Dat soort mensen kan ik niet begrijpen.' Hij heeft gekozen voor de irrationele route, de benadering van de alfacultuur.

Vanuit die benadering schreef hij meer dan vijftig boeken, won hij vele prijzen en werd hij door Philip Roth beschouwd als een van de belangrijkste schrijvers ter wereld. Die benadering heeft hem dus geen windeieren gelegd.

Maar diezelfde benadering heeft ook tot de Holocaust geleid. De benadering die in de tijd van het Oude Testament nog als volstrekt verwerpelijk werd gezien, was in de tijd dat de Koran tot stand kwam al heel normaal. Tegenwoordig is de benadering die tot de Holocaust leidde, reden om prijzen uit te reiken.

Wie op internet gaat zoeken op een term als 'discriminatie' vindt precies hetzelfde. Overal propaganda, reclame, mands. Het hele idee dat men een probleem rationeel zou kunnen benaderen, dat men onderzoek zou kunnen doen, is vrijwel volledig uit de cultuur verdwenen.

Het kwaad is volop aanwezig, maar de meeste mensen zijn kennelijk niet in staat het te zien. In hun optiek gaat het om het krachtdadig bestrijden van het kwaad. Maar wanneer dat kwaad in jezelf zit, terwijl je het ook nog eens niet ziet, wordt dat best lastig.

Ik denk dat het moet gaan om het leren begrijpen van het kwaad en het leren zien van het kwaad.