Een evident geval van racisme?

Laatst bijgewerkt: 27-11-2019 om 5.09


In de Volkskrant van vandaag (maandag, 25 november 2019) lees ik in de column van Jean-Pierre Geelen schokkende zaken. Marco van Basten heeft het vrijdagavond in een tv-uitzending op Fox Sport gewaagd 'Sieg Heil' te roepen.

De kreet was bedoeld als grap, na een interview in krom Duits, maar kwam niet als zodanig over. Dit leidde tot uitgebreide opwinding en veel commentaren. De Volkskrant-column is er één voorbeeld van, maar ook NRC, AD, NOS, de Telegraaf, HP/De Tijd, Daily Mail, Spiegel Online en het Parool besteedden er volgens Google aandacht aan.

Geelen vestigt de aandacht erop, dat dat op dit gebied nog niet alles was. In diezelfde week ontstond ophef over een vermeende Hitlergroet, die dat bij nader inzien toch niet bleek te zijn.

Mensen van de pers en de media lijken tegenwoordig overal 'racisme' te zien en zich daar vervolgens als jonge honden op te werpen.

Het doet me denken aan onze Duitse Herder, die vanmiddag in de tuin lag. Maar haar rust werd wreed verstoord. Op veilige afstand stond de witte kat van buren om aandacht te miauwen. Uiterst irritant zo'n beest. Je zou het beest willen wegjagen, maar het enige dat je op dat moment kunt doen, is blaffen. Dat deed ze dan ook enthousiast.

De passage in de column van Geelen die me echter triggert, is deze: 'naast een evident geval van racisme'. Die opmerking is tussen haakjes geplaatst. De column gaat over vermeend racisme, maar daarnaast was er in de optiek van Geelen ook 'een evident geval van racisme'.

Hij doelt op het uitschelden door het publiek van een donker gekleurde voetballer. Meer specifiek: Ahmad Mendes Moreira kreeg bij elk balcontact racistische uitingen naar zich toegeslingerd, zoals oerwoudgeluiden en zwartepiet-liedjes. Door emoties overmand, was hij niet meer in staat om verder te voetballen. Dat lees ik in Trouw van vrijdag, 22 november. De scheidsrechter staakte daarom tijdelijk de wedstrijd.

Deze blog gaat over discriminatie en agressie. Over racisme dus. Maar is het uitschelden van een voetballer door het publiek tijdens een wedstrijd 'evident racistisch'?

Natuurlijk is schelden niet netjes. En natuurlijk is schelden een vorm van agressie. Verder is schelden ook een vorm van discriminatie, want de 'goede' mensen van je eigen groep scheld je normaal niet uit, maar de 'slechte' mensen van de minderheidsgroep, die ver van je af staan, scheld je wel uit. Op die manier bekeken is het dus inderdaad een vorm van discriminatie en agressie en daarmee 'racistisch'.

De kleur van de voetballer doet in dit geval dus helemaal niet ter zake. Ook wanneer de man zo wit als sneeuw geweest was, was het uitschelden een vorm van agressie geweest.

Waarom heb ik in dit geval toch moeite met die term 'een evident geval van racisme'?

Laten we eerst kijken naar de situatie. Er wordt een voetbalwedstrijd gespeeld. Dat gaat tussen twee teams die een keihard gevecht leveren om te winnen. Iedere team heeft zijn supporters. Officieel mogen die supporters alleen kijken, maar in de praktijk voelen ze zich emotioneel verbonden met hun team en gaan ze dat aanmoedigen. En je kunt je team natuurlijk helpen door de spelers van het 'foute' team te ontmoedigen, bijvoorbeeld door het schreeuwen van negatieve opmerkingen.

Vergelijk het met een partij schaak. Wanneer je de tegenpartij begint uit te schelden, is de kans groot dat die zich laat afleiden. Zodra de andere speler afgeleid is, gaat hij slechter spelen en vergissingen maken.

Zelf heb ik als kind ooit een dampartij gewonnen door mijn tegenstander, een ervaren clubspeler, in de waan te brengen dat ik geen flauw idee had van de spelregels. Ik wilde voortdurend zetten doen, die niet mochten. Het resultaat van die psychologische oorlogsvoering was dat ik de veel sterkere speler kon verslaan.

De basis van een voetbalwedstrijd is vechten. En natuurlijk is het goed dat er een scheidsrechter is en dat niet alles mag, maar in essentie is voetbal een racistische sport. Het gaat om het winnen en er wordt gespeeld met teams. Op dit punt lijkt me geen twijfel mogelijk.

Maar zelfs wanneer we de speciale setting buiten beschouwing laten, heb ik in dit geval mijn twijfels over die term 'een evident geval van racisme'.

Wat is 'racisme'? Waar hebben we het over als we het hebben over 'discriminatie en agressie'? Het basisparadigma van het empirische discriminatie-onderzoek is de Holocaust. We hebben het over vermoord worden, over dood gaan. We hebben het niet over één euro per uur minder verdienen. Nee, we hebben het over dood gaan en overleven.

Toen ik me in het discriminatie- en agressie-onderzoek begon te verdiepen, maakte ik kennis met het fenomeen van de 'miniholocaust'. Een groep mensen probeert samen iemand anders kapot te maken om op die manier zelf machtiger te worden.

Wat ik toen leerde, was dit: voor het slachtoffer het gaat er niet om te vechten, maar het gaat er om te overleven. Zorg dat je overleeft. Zorg dat je gezond blijft. Zorg dat je niet beschadigd raakt. Zorg dat jouw vrouw en kinderen niet gepakt worden of beschadigd raken. Maak je niet druk over het onrecht, maar maak je druk over het duurste dat je hebt: je leven en de mensen die je het naast zijn.

Moeten we ons als Nederlanders druk maken over scheldpartijen op het voetbalveld? De strekking van onze opwinding is: dat soort publiek deugt toch van geen kant! De impliciet boodschap is: wij gelukkig wel!

Barack Obama verwoordde het heel treffend met de Engelse term 'woke' (video hier). We zitten lekker achterover in onze stoel, horen dan iets, dat volgens ons niet door de beugel kan. Nagelen de gebruiker van het woord aan de schandpaal en kunnen dan genietend verder kijken naar ons favoriete tv-programma. We hebben de ander even stevig op zijn nummer gezet, we waren 'woke'. Maar op die manier verander je de wereld niet, door voortdurend stenen naar mensen te gooien.

Mensen hebben slechts twee manieren van reageren tot hun beschikking: de emotionele en de rationele reactie. Waar Obama het over heeft, is dat mensen tegenwoordig veel te vaak en te gemakkelijk de emotionele route kiezen. In feite de fascistische route, de weg die leidt naar dictatuur, totalitarisme, oorlog en geweld.

Misschien wordt het langzamerhand tijd om ons eens op te winden over sommige andere zaken op het gebied van discriminatie en agressie. Als ik me goed herinner zijn er in de oorlog nogal wat Joden afgevoerd en nooit teruggekomen. Een zaak die we als Nederlanders gemakkelijk hadden kunnen voorkomen, door te zorgen voor een adequate defensie. Zwitserland had die wel en werd door mijnheer Hitler zorgvuldig met rust gelaten.

Onze huidige defensie schittert door afwezigheid. Het mag vooral niets kosten en we vertellen iedereen dat de wereld nu absoluut veilig is, zodat een leger eigenlijk volstrekt overbodig is. Maar wat gaat een volgende mijnheer Hitler doen met al die Nederlanders, om te laten zien dat hij toch echt de absolute baas is?

Na de oorlog waren we enthousiast bezig in Indonesië: een wingewest dat we ons niet zonder slag of stoot wilden laten ontnemen. In het arme Nieuw-Guinea viel echter geen droog brood te verdienen, dus de Australische papoea's daar moesten het maar uitvechten met hun nieuwe overheersers.

En dan hebben we natuurlijk nog het Srebrenica-avontuur waar we als betrokken Nederlanders vooral heel veel goed wilden doen, hoewel militaire deskundigen al voor aanvang ernstig hadden gewaarschuwd. Op de Engelstalige Wikipedia staat het bekend als de Slachting van Srebrenica (hier). Kwade tongen beweren dat het ging om genocide en dat de Nederlanders in ieder geval een deel van de verantwoordelijkheid daarvoor dragen.

Maar voor ons is dat allemaal veel te ingewikkeld en abstract. Voor ons is 'racisme' één zwarte voetballer die wordt uitgescholden op het voetbalveld. Dat is iets dat we kunnen zien, dat we ons kunnen voorstellen en dat is wat we kunnen begrijpen. Na onze verontwaardiging geuit te hebben, kunnen we rustig achterover leunen en kijken naar ons favoriete tv-programma.

Vervolgens zwaaien we, zodra we de kans krijgen, nadrukkelijk met De meeste mensen deugen van Rutger Bregman. Het is fijn om van een bekende schrijver te horen dat we bijna allemaal heel fatsoenlijke mensen zijn. En natuurlijk hebben we dat boek ook gelezen, zeggen we.

Maar voor zover we iets gelezen hebben, was het op de automatische piloot. Het ging het ene oor in, en het andere oor uit. Maar ondertussen heeft zijn boodschap ons subtiel veranderd. Het automatisch werkende emotionele systeem heeft de koppelingen opgevangen en bewaard. Zelf merken we dat niet en weten we dat niet.

Het trieste resultaat is dat we zijn onzin zijn gaan geloven. We zijn gaan voelen dat er wel een kern van waarheid in zijn stellingen moet zitten.

Kortom, de vraag is: hoe herken je racisme? Ik denk dat het antwoord simpel is. Iemand hanteert of de emotionele route, of de rationele. Een compromis is niet mogelijk. Beide tegelijk wil niet.

Als onze hond luid blaft, omdat ze de witte kat van de buren ziet, staat ze niet in de denkmodus. Als wij 'een evident geval van racisme' ontwaren en dat luidkeels rondtoeteren, volgen we de emotionele route.

Wanneer je met die bril op naar de kwestie kijkt, zie je dat in dit geval drie keer de emotionele route bewandeld werd. Eerst het publiek dat zich door zijn emoties laat meeslepen. Dan de voetballer die op het gejouw emotioneel reageert. Vervolgens kiezen journalisten, commentators, politici en bestuurders dezelfde route.

Wat betekent dat? Weinig goeds vrees ik. We vallen veel te vaak en veel te gemakkelijk terug op ons emotionele systeem. Dat is vragen om problemen. Een teken aan de wand.

Johan Huizinga schreef ooit aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog: 'Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het.' Het eerste deel van die stelling lijkt ook tegenwoordig weer te kloppen. Bij het tweede deel van de uitspraak kun je tegenwoordig een vraagteken zetten. De rede lijkt steeds vaker vervlogen te zijn.

Of, vrij naar de woorden van Huizinga: de waanzin uit zich als razernij en woede. De motoren draaien, de vlaggen wapperen, maar de geest is geweken.