'Verward persoon' of 'de zooifactor in actie'?

Laatst bijgewerkt: 27-5-2020 om 0.51


Op dinsdag, 12 mei 2020, vond in een appartement in Groningen (aan de Nijensteinheerd) een gasexplosie plaats waarbij de bewoonster om het leven kwam (hier en hier). De hulpverlener die me het verhaal vertelt, voegt eraan toe, dat het ging om een verwarde vrouw die op sociale media haar daad aankondigde.

Mijn onmiddellijke reactie: "De zooifactor in actie". Zijn reactie: wat is dat precies? Wat het voorval laat zien, vindt hij, is dat de professionele hulpverlening in dit geval te laat op gang kwam. Als men eerder contact had gelegd, had men dit misschien kunnen voorkomen. Maar door de bezuinigingen en de corona-maatregelen komt men tegenwoordig vaak niet of te laat in actie.

Later op de dag rapporteer ik mijn snelle diagnose aan iemand, die beter bekend mag worden verondersteld te zijn met de zooifactor. De reactie: "Dat was een verwarde vrouw. Om dat nu te betitelen als 'zooifactor'. Jij wilt overal de zooifactor zien." Voor mij lijkt het duidelijk, hier zien we de zooifactor in actie, maar andere mensen zien slechts een 'verwarde persoon'. Wie heeft er gelijk?


Etiket, label of diagnose

We hebben hier een bepaald voorval. Verder is het niet een alledaags voorval, maar een voorval dat ons intrigeert. Een voorval dat we willen begrijpen. Een voorval dat we, indien mogelijk, hadden willen voorkomen.

Het etiket dat we op het voorval plakken, is bedoeld om het voorval te begrijpen en zo mogelijk te voorkomen. Het verhaal dat onze hulpverlener op het voorval plakt, laat dat ook zien. Deze vrouw was in de war. De hulpverlening had eerder contact moeten opnemen en dan mogelijk erger kunnen voorkomen.

Het etiket of verhaal dat we op het voorval plakken, werkt dus als diagnose. Je komt met een vage klacht bij de dokter. Die onderzoekt je en stelt vervolgens de diagnose. Op basis van die diagnose weet je de ziekte en is vervolgens duidelijk, wat daar het beste aan gedaan kan worden.

Op het moment dat je een verkeerde diagnose stelt, gaat daarna alles mis. Ik heb dat zelf enige tijd geleden als patiënt mee mogen maken en inderdaad, zo'n foute diagnose, kan gemakkelijk fataal aflopen. Het etiket dat we -- vaak zonder veel nadenken -- op iemand plakken, kan dus grote consequenties hebben.

Wat zeg je eigenlijk als je iemand 'verward' noemt? Waar baseer je die conclusie op? Je vindt het gedrag van de betrokkene vreemd, je begrijpt het niet. Vervolgens lijkt de conclusie duidelijk: de persoon moet in de war zijn. 


Het internet en 'verwarde personen'

Zoeken op internet levert dit. De Parnassia-groep stelt: "Bij verwarde personen gaat het veelal om kwetsbare mensen die te kampen hebben met verschillende aandoeningen en beperkingen op meerdere levensterreinen. Het zijn mensen met een medicijn- of middelengebruik, dementie, verslaving, schulden, dakloosheid of een verstoorde suikerspiegel." Er wordt in dit citaat van alles verondersteld over de verwarde persoon zonder enige evidentie. Het kan dit zijn, het kan dat zijn. Het kan eigenlijk van alles zijn. Wat het probleem precies is, doet er kennelijk niet toe.

Wat ik op internet las over de 'verwarde' mevrouw, is dat ze Kunst en Media (aan de RUG?) heeft gestudeerd. Verder lijkt duidelijk dat ze niet dakloos was. Was ze echt zo kwetsbaar zoals de Parnassia-groep veronderstelt? Waaruit blijkt dat dan?

Ik zou dus eerder denken dat ze hoog scoorde op bevooroordeeldheid. Wat ik de 'zooifactor' noem. De zooifactor staat voor agressiviteit, irrationaliteit, emotionaliteit en bang zijn. Een te enthousiast hanteren van systeem 1 en een slecht ontwikkeld systeem 2.

De site van Zorg+Welzijn stelt: "Een aantal ernstige incidenten rond personen met verward gedrag en de jaarlijkse toename van de meldingen hierover leidden september 2015 tot de oprichting van het Aanjaagteam Verwarde Personen. In opdracht van de ministeries van VWS en V&J heeft het Aanjaagteam gewerkt aan een plan om het complexe probleem rondom de toename van het aantal verwarde personen op te lossen". Opnieuw zie je hier die hulpverleners-optiek. Wat het precies is, doet er niet toe, als wij maar in actie mogen komen. Uiteraard tegen vergoeding.

Een belangrijk informatiepunt in het citaat lijkt me dat de problematiek toeneemt. Jaarlijks neemt het aantal meldingen toe, stelt men. Dat is precies wat je zou verwachten, als het om de zooifactor gaat. Via allerhande indicatoren lijkt duidelijk te zijn dat de samenleving in doorsnee steeds hoger op die factor komt. Onze cultuur verandert van een productiecultuur steeds meer in een babbelcultuur. Een cultuur waarin harde prestaties niet langer de doorslag geven, maar de 'mooie' babbel alles is.

Mijn derde internetbron, de Rijksoverheid, stelt: "Aanpak zorg en ondersteuning mensen met verward gedrag. Verschillende partijen op lokaal en regionaal niveau werken hard om te zorgen dat mensen met verward gedrag de juiste zorg en ondersteuning krijgen. Om hier een extra impuls aan te geven is het Schakelteam Personen met verward gedrag in het leven geroepen." Ook volgens deze bron zit het probleem dus niet speciaal bij de mevrouw in kwestie, maar vooral bij het Schakelteam dat haar zaakjes kennelijk nog steeds niet op orde heeft. De oplossing zou natuurlijk zijn, in de optiek van het Schakelteam, meer middelen.

We hebben hier iemand die haar flatgebouw de lucht in probeert te laten vliegen. Zoals ooit Jan van Speijk tijdens de Belgische Opstand in 1831 stelde: "Dan liever de lucht in." Daarna liet hij zijn schip de lucht in vliegen, waarbij hijzelf en vrijwel de voltallige bemanning omkwam. Of hij die woorden echt gezegd heeft, weten we daardoor natuurlijk niet helemaal zeker. Onze mevrouw was echter niet in oorlog, had geen schip en de vijand zat kennelijk vooral in haar hoofd.

Welk verhaal proberen deze sites ons te slijten? De wereld zit vol problemen, maar wij als hulpverleners kunnen die oplossen. Mits we maar royaal middelen krijgen. Daarna zien we wel weer verder. Het is in feite allemaal propaganda en reclame, een poging de eigen diensten te slijten.

Wat men weet te vertellen over 'verwarde personen' lijkt in de verste verte niet op een aantoonbaar syndroom of een aangetoond ziektebeeld. Waarom heb ik tijdens mijn studie psychologie nooit iets geleerd over 'verwarde personen'? Bestonden die toen nog niet? Is het een label dat pas later in de mode raakte en in de psychologie nooit omarmd is?

Gelukkig is er hulp op komst. Mijn volgende internet-bron, Centraal Meldpunt Nederland, stelt: "verward mensen op tijd aangeven, verwarde personen vormen ernstige bedreiging voor zichzelf en zijn omgeving? verwarde personen melden via Meld.nl". Ik heb het maar letterlijk overgenomen, inclusief alle taalfouten. De opsteller van deze tekst was kennelijk zelf ook wat verward. Moet ik dat nu gaan melden bij het meldpunt van deze tekstschrijver?  Is het zinvol een verwarde persoon te confronteren met zijn eigen warrigheid? Is het zinvol een verwarde persoon te melden bij een andere verwarde persoon? Wordt de chaos dan niet nog groter?

Daarna komt de site van het Trimbos Instituut. Zij stellen: "Verward gedrag heeft vele verschijningsvormen, oorzaken en achtergronden. Spreken van 'de' groep personen met verward gedrag doet daarom geen recht aan de grote verscheidenheid van verward gedrag en de achtergronden daarvan. 'De' persoon met verward gedrag bestaat niet." Dat klinkt me verstandiger in de oren. Wat er in feite staat, is dat 'verward' geen bruikbaar label is. Het is zoiets als: 'er is iets fout'. Het klopt misschien wel, maar het is te vaag en te algemeen om er echt iets mee op te schieten.


Snel iemand labelen is aantrekkelijk voor zooimakers

Misschien ben ik dan nog te aardig. Heb je Trump wel eens horen praten? Als je een voorbeeld zoekt van een verward persoon, beveel ik Trump aan. Die man kletst maar door, maar hij kletst voortdurend uit zijn nek. Hij lijkt voortdurend een eindeloze stroom borrelpraat te produceren. Het is alsof je in de kroeg naast hem staat met een pilsje. Het 'mooie' verhaal loopt er gewoon uit, maar het slaat nergens op. Zijn verhaal is volledig los gefietst van de harde werkelijkheid.

Onze 'verwarde' mevrouw blies zichzelf op en veroorzaakte enige schade aan het flatgebouw, waar ze in woonde. Iemand als Trump heeft op dit moment in de VS al stevig meegeholpen om 100.000 mensen een overbodige coronadood te laten sterven. En daar zal het vast niet mee ophouden. En dan noem ik nog maar één enkel kwalijk punt waar de man aan heeft meegeholpen.

Doordat je iemand labelt als 'verward' zeg je iets, maar tegelijkertijd zeg je vrijwel niets. Je doet alsof je de zaak begrijpt, maar in werkelijkheid begrijp je er nog niets van. Het resultaat is dat je de chaos en verwarring nog groter maakt. De ene verwarde persoon diagnosticeert de andere verwarde geest. Het resultaat is niet minder chaos, maar juist meer chaos.

Waarom doet iemand zoiets? Het snel labelen van iets of iemand levert in het sociale verkeer een belangrijk voordeel. Je laat weten aan je toehoorders dat je de situatie helemaal begrijpt. Ze hoeven zich geen zorgen te maken. Jij hebt door hoe het allemaal precies zit. Je neemt als het ware automatisch de leiding op je.

Je bent niet iemand die graag nadenkt, want dat duurt allemaal te lang, maar je bent wel iemand die graag babbelt en sociaal wil scoren. Veel mensen zullen beweren dat je onmiskenbaar grote leiderschapskwaliteiten bezit. Maar we kunnen het ook anders formuleren: je bent iemand die hoog scoort op de zooifactor. We hoeven je alleen los te laten en het zal niet lang duren, of de zooi is daar. Vaak meer dan een normaal mens ooit voor mogelijk had gehouden. En inderdaad, warrig denken is een belangrijk kenmerk van mensen die hoog op de zooifactor scoren.


Wat bedoelen we precies met 'verward'?

Om een beter idee te krijgen van wat we precies bedoelen met 'verward' kunnen we via synoniemen.net alle woorden met dezelfde betekenis opsporen. In de grafische weergave levert dat een prachtig plaatje: hier.

Laat ik me beperken tot de meest directe betekenissen in de figuur. Dat zijn: wanordelijk, ingewikkeld, verwikkeld, in de war, onordelijk, door elkaar, warrig, vaag, labyrintisch, duister, onduidelijk, raadselachtig, vreemd, incoherent, onbegrijpelijk, onsamenhangend, suf, vermengd, regelloos, beduusd, warhoofdig, ontdaan, overstuur, verwilderd, confuus, ongeordend, onbestemd, overhoop, chaotisch.

Hoe moet je die lijst samenvatten? Waar het op neerkomt is: wij begrijpen het gedrag van deze persoon niet, vinden het vreemd en plakken er vervolgens een overeenkomstig label op. Het label vertelt vooral iets over degene die plakt en niet speciaal iets over degene waar het op wordt geplakt.

Dat verklaart ook, waarom we het zo'n handig label vinden. Alles dat afwijkt, alles dat we niet begrijpen, kan met volstrekte zekerheid in deze categorie worden ingedeeld. Er is geen twijfel mogelijk. Wij begrijpen het gedrag van de betrokkene niet, dus dan moet het met zekerheid gaan om een 'verward persoon'.


'Hoog op de zooifactor' is een stuk informatiever dan alleen 'verward'

In het geval van de verwarde mevrouw, lijkt de zaak me duidelijk. Er zijn in dit geval inderdaad een hele reeks aanwijzingen dat het ging om iemand die hoog op de zooifactor zat. Laat ik die punten even samenvatten.

Allereerst is er dat actief zijn op sociale media. Dan is er het aankondigen van de daad op die media. Niet iedereen die sociale media gebruikt, gaat zo ver dat als platform voor extreem gedrag te gebruiken. Kennelijk was dit voor haar een uiterst belangrijk publiek. Als derde punt is er die agressieve actie: het jezelf ombrengen. Als vierde punt is er die typische alfa-studie. Als vijfde punt kun je het verwaarlozen van de eigen honden noemen. Je bezit wel positieve emotie voor die honden, maar je begrijpt niet dat het bezit van een hond een grote verantwoordelijkheid op je legt. Dat je je moet houden aan strakke regels.

Een zesde punt lijkt me de reactie te zijn op het weghalen van de honden. Natuurlijk een uiterst ingrijpende en dramatische gebeurtenis. Op zo'n gebeurtenis kun je echter op twee verschillende manieren reageren. Je kunt de emotionele route kiezen en je kunt de rationele route proberen te bewandelen. Je kunt de ellende accepteren en er vervolgens het beste van proberen te maken. Je kunt ook de situatie ontvluchten door een agressieve daad te plegen. Al die zes punten pleiten voor een hoge score op de zooifactor.

Daarbij werkt de statistiek ook nog eens in die richting. We hoeven slechts een eenvoudige keuze te maken: ze scoort hoog of juist laag op die factor. Je kunt dan de verdeling splitsen op het gemiddelde. In dat geval heb je al zonder dat je iets weet over de betrokkene ongeveer 50% kans goed te gokken, wat je ook kiest.

Doordat we echter in een samenleving leven met veel bevooroordeelde mensen zijn er goede argumenten om het punt waarop je de verdeling splitst lager te leggen. Je krijgt dan bijvoorbeeld 25% laag scorende mensen en 75% hoog scorende mensen. (De waarde die je bij benadering vindt, wanneer je uitgaat van lage scores op de twee variabelen die bevooroordeeldheid aansturen.) In dat geval kun je dus -- zelfs zonder iets over de betrokkene te weten -- standaard beter uitgaan van een hoge score, wanneer je verder niets weet.

Er zijn dus een heel stel argumenten om te denken dat deze mevrouw inderdaad veel te hoog zat op de zooifactor. Aan die conclusie heb je belangrijk meer dan aan het label 'verward persoon'. In de eerste plaats omdat die uitspraak op een veelheid van manieren toetsbaar is. Het is geen gebakken lucht-verhaal, maar iets dat eenvoudig valt te checken. Bijvoorbeeld door wat taaluitingen van haar te analyseren. Vervolgens vertelt die conclusie ook, hoe het allemaal zo fout kon lopen. De conclusie legt het mechanisme bloot. Ten derde vertelt die conclusie, wat je in beginsel kunt doen om de zaak weer recht te trekken, voordat alles volledig uit de hand is gelopen.

Deze 'verwarde' mevrouw zat kennelijk hoog op de zooifactor. Uit één zo'n geval mag je natuurlijk niet afleiden dat dat altijd het geval zal zijn. Je mag niet bij voorbaat aannemen dat iedereen waar mensen het label 'verward' opplakken, inderdaad hoog zal scoren op de zooifactor. Maar dat het vaak zal kloppen, lijkt me duidelijk.

Ook mag je de stelling natuurlijk niet omdraaien. Het is niet zo, dat iedereen die hoog zit op de zooifactor door vrijwel iedereen bestempeld zal worden als 'verward'. Ik noemde het voorbeeld van president Trump al. Dat is iemand die volgens alle mogelijke criteria torenhoog moet scoren op de zooifactor. Maar lang niet iedereen zal die man zien en betitelen als volledig 'verward'.

In zekere zin is dat ook terecht. Trump doet wel veel wilde, onlogische en onjuiste uitspraken. Maar in zijn gekkigheid zit systeem. Dat is echter ook precies mijn punt. Ook in het gedrag van de 'verwarde' mevrouw zit systeem. Als je beter kijkt, zie je dat het tweemaal om hetzelfde systeem, hetzelfde mechanisme gaat. In beide gevallen gaat het om een veel te hoge score op de zooifactor. Daardoor wordt er in beide gevallen volop zooi geproduceerd.