De schuldige jihadist en de falende overheid

In de Volkskrant van vandaag (4/3/2019) kom ik een interview tegen met Yago R. Op de voorpagina heb ik dan al kunnen lezen: IS-strijder krijgt geen hulp uit Nederland. Kennelijk was het budget van het Ministerie van Buitenlandse Zaken even op: geen geld om van die handige Toyota pickup-trucks te sturen, zoals men even eerder nog wel meende te moeten doen.

Waarom zal de Nederlandse overheid niets ondernemen om deze Arnhemse Syriëganger terug te halen naar Nederland, terwijl men even eerder voor vele miljoenen hulpgoederen afgleverde aan dubieuze organisaties in het Midden-Oosten? Het verschil is het verhaal. Die vele miljoenen hulpgoederen werden afgeleverd, omdat men de democratie in het Midden-Oosten wilde versterken. Een nobel doel, maar om dat doel te bereiken moest men beide ogen potdicht knijpen en heel lang stijf dicht houden. En toen men ze tenslotte opendeed, bleken de hulpgoederen wel afgeleverd te zijn, maar de democratie nergens te bekennen.

Het verhaal van Yago R. is echter marketing-technisch gezien veel minder aansprekend. Hij is een 'foute' Syriëganger. Iemand die willens en wetens lid is geworden van de terreurorganisatie IS. Dat een minister terreurorganisaties met vele miljoenen steunt, is geen terreur, maar beleid. De simpele ziel die het echter in zijn hoofd haalt op een of andere manier in IS-gebied verzeild te raken, is onmiskenbaar een gevaarlijke terrorist. Geen twijfel mogelijk!

Wat vertelt het interview? De titel luidt: 'Op internet maakte IS er een mooi plaatje van. Ze boden het hele pakket'. Het verhaal van Yago R. is vrij simpel. Hij is opgegroeid in een doorsnee Nederlands gezin in Arnhem.

Zijn ouders waren geen moslim. Vervolgens krijgt hij een lange relatie met een moslima. Hij wil met haar trouwen, maar zij wil alleen als hij eerst moslim wordt. Hij verdiept zich vervolgens op internet in de Islam en denkt, dat het een mooi geloof is. Vervolgens is hij moslim geworden. Daarna liep de relatie met de moslima kapot, maar inmiddels is hij wel moslim geworden.

In Arnhem, bij de Marokkaanse moskee vindt hij vriendschap. Hij gaat bijna dagelijks naar de moskee. Als moslim-Nederlander word je in Nederland nooit volledig geaccepteerd. Nederlanders vinden zoiets toch wat vreemd. De moskee-groep vormde vermoedelijk een warm bad, denk ik (MvE).

Na de Syrische opstand ziet de moskee-groep de mensen lijden. Ze schreeuwden om hulp. 'Wij wilden ze helpen, als moslimbroeders.' En: 'Op internet maken ze er een mooi plaatje van. Uiteindelijk bleek dat dus niet waar te zijn.'

Het is alsof je de minister hoort praten. Het leek allemaal zo mooi: de democratie in het Midden-Oosten met Nederlands geld tot leven brengen. Uiteindelijk bleek het dus niet zo te gaan. Voor sommige mensen zijn dit zaken die ze niet aan zien komen. Mijn vader had het vroeger bij NSB'ers over: 'mensen met een vreemde kronkel in de hersens'. Ze waren niet in staat rechtlijnig te denken. Het waren mensen waarbij '1+1' niet automatisch '2' leverde. Vreemd, vond mijn vader, maar dat was nu eenmaal, hoe het was.

De Volkskrant vraagt: 'Jij reisde eind 2014 naar IS-gebied. Toen was al van alles bekend over gruwelijke executies, onthoofdingen van hulpverleners en journalisten?' Yago R. antwoordt: 'Daar had ik geen idee van. Maar journalisten onthoofden . . . Ja, het is oorlog. In een oorlog gebeuren er dingen die niet horen te gebeuren. Bloedvergieten van onschuldigen en dergelijke, daar had ik geen benul van.'

In IS-gebied had Yago geen keuze meer. Hij is in Kobani strijder geweest. 'Je hebt geen keuze. Wat moet je doen? Kijk, als jij niet voor de Staat werkt? Geen geld. Geen eten. De gevangenis. Zelfs de doodstraf. Je hebt gewoon geen keuze behalve voor de Staat te werken.'

In Raqqa is Yago R. door IS aangeklaagd, omdat hij een spion zou zijn voor de Nederlandse overheid. 'Wat natuurlijk niet waar is.' Hij heeft ongeveer zeven maanden vastgezeten in de gevangenis onder het voetbalstadion in Raqqa. 'Daar denk ik liever niet aan terug. Maar het heeft maanden geduurd voordat mijn armen weer werkten. En ik kon amper lopen.'

Deze blog gaat over discriminatie en agressie. IS is een typisch voorbeeld van een machtige groep, een fascistische club. Klopt wat Yago R. vertelt met het soortenmodel?

Volgens het soortenmodel zijn er slechts vier mogelijkheden. Yago R. is: bèta, gewoon gelovige, doener, of alfa. Als bèta heb je niks met clubs en zeker niet met fascistische clubs. Yago R. hoort dus typisch thuis in de alfacultuur. Uit de relatie met de moslima blijkt dat hij niet sociaal-dominant is. Zij verplichtte hem om zich te bekeren, wat hij vervolgens braaf deed. De enige mogelijkheid die dan overblijft is die van gewone gelovige.

Yago R. is qua persoonlijkheidsstructuur een volgzame gelovige, een strijder. (Je zou zelfs kunnen zeggen: een slaaf.) Iemand die zelf niet nadenkt, maar gelooft, wat hem verteld en opgedragen wordt. Dat klopt ook met de rest van het interview. Hij hanteert de taal slordig. Hij denkt associatief: aan de moeilijke periode in de gevangenis denkt hij liever niet terug. Hij gelooft bij voorbaat het IS-promotiemateriaal. Zijn ambitie is beperkt. Hij wil rustig leven. Geef hem zijn brood en vertel hem, wat hij moet doen, en hij is tevreden.

Wat is het verschil met onze minister? Ministers zijn politici: men of words. Ze hebben een prachtig verhaal en doen -- net als andere gelovigen -- doorgaans geen donder. Yago R. heeft niet een prachtig verhaal en als je hem opdraagt, iets te doen, doet hij dat gewoon. Verder is er misschien geen duidelijk verschil. Toch wel. Alfa's of 'men of words' scoren veel hoger op bevooroordeeldheid, agressie dus. Ze zijn vele malen gevaarlijker dan gewone gelovigen.

Een belangrijke overeenkomst in het verhaal van beiden, lijkt me dat vage en 'mooie' doel. Een bèta wil een concreet probleem. Maar in dit geval hebben beiden een of ander vaag en gigantisch doel, dat neerkomt op het helpen van andere mensen, die daar helemaal niet rechtstreeks om gevraagd hebben. Het is niet een lekker concreet doel in de trant van je buurman even een middag helpen. Nee, het is een groots doel. De minister wil democratie brengen in een wereld waar die niet bestond. Yago R. wil zijn hulpbehoevende geloofsgenoten in een ver land te hulp schieten. Hier in Nederland is alles perfect en valt voor hem niets meer te doen. Op naar het Midden-Oosten!

Vervolgens viel het helpen wat tegen. Het doet denken aan de kruistochten lang geleden. We wilden het Heilige Land redden van de Heidenen, maar uiteindelijk liep het allemaal uit op vooral veel bloedvergieten en viel het allemaal wat tegen.

Yago R. is in Nederland bij verstek veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf wegens lidmaatschap van een terroristische organisatie. Is dat terecht? Misschien wel, maar de Nederlandse politici die zorgden dat het Srebrenica-debacle kon plaatsvinden, zijn tot nu toe nooit veroordeeld. Waarom zij niet en Yago R. wel? En wat te denken van de Nederlandse regering in de jaren dertig, die bewust niets deed, toen het nog wel kon en op die manier de moord op ongeveer 100.000 Joodse landgenoten mogelijk maakte?

Deze blog gaat echter niet over iets vaags als de schuldvraag, maar over -- in beginsel -- toetsbare antwoorden op vragen naar discriminatie en agressie. Hoe zou je kunnen voorkomen dat dit soort zaken gebeurt? Een minister kun je in toom houden door te zorgen dat zijn onkritische achterban wat kritischer wordt.  De strijders en gelovigen in die onkritische achterban, zouden we dus moeten proberen wat kritischer te maken. Zo dat ze niet meer in ieder leuk ogend reclamefilmpje tuinen.

Is dat bij Yago R. inderdaad gebeurd? Yago R. heeft in Nederland jarenlang onderwijs genoten. Heeft men in die periode serieus geprobeerd te zorgen voor ontwikkeling van het kritische denken? De verhalen uit onderwijsland zijn prachtig, maar wie naar de feiten (de metingen, de toetsresultaten) kijkt, slaat de schrik om het hart. Er is geen enkele evidentie dat de Nederlandse overheid, die wel het onderwijs van Yago R. volledig naar zich toe heeft getrokken en daar dus verantwoordelijk voor was, inderdaad enige bewuste inspanning geleverd heeft om te zorgen dat zijn kritische denken ontwikkeld werd.

De autoriteiten vinden het al te veel moeite om te zorgen dat leerlingen de eigen moedertaal op een redelijk niveau beheersen. Als je je moedertaal niet beheerst en niet eens nauwkeurig kunt lezen (iets wat bij herhaling gevonden wordt bij eerstejaars studenten), hoe kun je dan verwachten dat iemand kritisch leert denken? Men heeft op dit punt dus geen enkele inspanning geleverd, hoewel men die wel had moeten leveren.

De evidentie die in deze blog tot nu toe naar voren is gekomen, is dat we met de alfa-reactie geen problemen hebben. De samenleving zit zo in elkaar dat die automatisch geoefend wordt. Verder is er voor die reactie ook niet veel oefening nodig. Het is een reactie die sterk in ons verankerd ligt. Het is een ingebouwde, automatische reactie.

Voor de bèta-reactie, het kritische denken, geldt dat echter niet. Kritisch en rationeel denken moet moeizaam geleerd worden in eindeloze interactie met de harde natuur. Een land dat te beroerd is om te zorgen dat zijn jonge mensen kritisch denken leren, zegt in feite: wij zijn rijp voor een dictatuur. Wat is er mis met een dictator?

Wanneer ik me dus wat verdiep in het geval van Yago R., dan denk ik dat het beter is om kinderen bewust en gericht te trainen in kritisch denken. Dat is beter dan ze eerst te laten uitreizen en ze daarna te veroordelen.

Is het mogelijk om kritisch denken gericht te trainen, zodat de training ook werkelijk effectief is? Op dit moment weten we dat niet echt zeker. Maar als het mogelijk is mensen in korte tijd een belangrijk betere taalbeheersing bij te brengen van de moedertaal (zoals mijn vrouw en ik aantoonden in ons proefschrift), dan zal het met kritisch denken ook wel lukken, denk ik. Dat is niet een gigantisch, groots probleem, maar een concreet probleem, dat met wat moeite en inzet prima valt op te lossen.

Het lastige is alleen: dan ligt de fout niet bij de ander, maar bij onszelf. En dat is niet leuk om te horen, want dan moeten we zelf in actie komen.