Wat is fascisme? De verwarde fascisme-expert

 

Laatst bijgewerkt op 20-12-2021 om 2.29 uur

 

De aanleiding voor deze blog is een artikel in de Volkskrant (18 december 2021) over fascisme. Het is een interview met de historicus en publicist Robin te Slaa. De titel luidt: Hoe het fascisme uitgroeide tot containerbegrip. In de online editie luidt de titel een beetje anders: Hoe zinvol en terecht is het om het fascisme overal bij te halen? (hier: https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/hoe-zinvol-en-terecht-is-het-om-het-fascisme-overal-bij-te-halen~b7e09f53/).

Het artikel begint zo: "In het huidige politieke klimaat wordt het fascisme er steeds vaker bijgehaald. Maar wat is fascisme? En wanneer is een historische vergelijking zinvol? NSB-kenner Robin te Slaa legt uit".

Ik verwacht dus in het interview uitleg te krijgen over wat de term 'fascisme' precies betekent. Helaas is die verwachting niet echt uitgekomen. Het totale artikel beslaat, inclusief de foto van de auteur, twee en een halve bladzij. Met grondig lezen ben je dus wel even bezig. Maar wat fascisme nu precies is volgens Te Slaa wordt me niet echt duidelijk.

Wat ik wel begrijp, is dat ik volgens het artikel Te Slaa moet zien als grote fascisme expert. Het artikel, geschreven door Haro Kraak, vermeldt:

"Maar wat is fascisme, weten mensen dat wel? (. . .) Historicus Robin te Slaa (52) is een van de grootste kenners van Nederland op dit gebied. Hij schreef in 2017 het handzame boek Wat is fascisme? Oorsprong en ideologie."

Maar in dit geval lijkt het te gaan om een verwarde expert. Een expert die het overzicht wat kwijt is, die door de bomen het bos niet meer ziet. Dat is niet slechts mijn mening. Het artikel vermeldt:

"'Rechts-populisme is niet hetzelfde als fascisme', schreef Te Slaa in 2018 in de Volkskrant als reactie op een column van historicus Dirk-Jan van Baar, waarin die opperde dat Baudet en Wilders fascisten waren. Deze aanduiding was 'weinig zinvol', volgens Te Slaa. 'Verscheidene fundamentele kenmerken van het fascisme worden daarmee zelfs volledig miskend.'"

De strekking van die reactie was dus dat Baudet en Wilders geen fascisten waren volgens Te Slaa. De lezers dachten hierna dus het standpunt van Te Slaa op dit punt wel te kennen. Helaas bleek dat een misrekening. Want Kraak vermeldt daarna:

"Het wekte, kortom, enige verbazing toen Te Slaa eind november een puntig briefje publiceerde in de Volkskrant. Hij schreef hoe NSB-Kamerleden in de jaren dertig niet schroomden om antidemocratische opvattingen te uiten en om 'collega-parlementariërs en bewindslieden op de meest onbehoorlijke wijze aan te vallen en dreigende taal uit te slaan naar iedereen die niet paste in hun ideaal van een toekomstige, gezuiverde volksgemeenschap'."

"Ook beleden de NSB'ers een ‘zorgvuldig gecultiveerde slachtofferrol: zij presenteerden zichzelf als onverschrokken vrijheidsstrijders die het opnamen tegen de terreur van de democratische staat' en daarbij duistere complottheorieën verkondigden. Te Slaa's conclusie: 'De analogie met het weerzinwekkende optreden van parlementsleden van Forum voor Democratie valt niet te loochenen.'"

Onze fascisme-expert kwam eerst tot de conclusie dat Baudet en het Forum voor Democratie niet fascistisch waren en kwam daarna tot de conclusie dat ze dat wel waren. Kennelijk varieert de invulling van het begrip 'fascisme' voor hem dus met de omstandigheden. Als het zo uitkomt, is iemand beslist niet fascistisch, maar als even later het omgekeerde beter uitkomt, is iemand toch wel fascistisch. Ach ja, waarom ook niet.

Je gebruikt de term 'fascistisch' dan in feite puur als scheldwoord. Als het jou zo uitkomt, is iemand vreselijk fascistisch. Als even later het omgekeerde beter uitkomt, is dezelfde persoon opeens niet meer fascistisch. In het ene geval bedoel je: hij is helemaal oké. In het andere geval bedoel je: hij is helemaal fout.

Met het interview kan ik verder niet veel. Ik kan er niet goed grip op krijgen. Te Slaa leutert lekker weg, maar leutert alle kanten op. Het is alsof hijzelf niet helemaal weet, waar hij het precies over heeft.

Het artikel waar ik in de vorige blogpost aandacht aan besteedde was een column van Martijn Katan. Hoe moet je die man karakteriseren? Je zou kunnen zeggen: hoogleraar, Jood, empirisch wetenschapper. Maar dat raakt niet de essentie van die man, althans niet voor mij. Het bijzondere van de man is dat hij volmaakt heldere columns schrijft, waar geen woord mis mee is. Columns ook die volledig de essentie van harde wetenschap tonen. Dat is tegenwoordig zeldzaam en bijzonder.

Als je dan dit interview met Te Slaa daarnaast legt, lijkt alles precies omgekeerd. Het babbelt maar weg, maar aan het gebabbel zit geen kop en geen staart.

Laat ik een gemene opmerking maken. Stel je bent een warrige denker, die er vrolijk op los babbelt en je krijgt dan te maken met iemand als Katan. Iemand die inhoudelijk goed is, terwijl jij niet eens begrijpt wat 'inhoud' precies betekent. Zou je, als je de kans kreeg en als je omgeving dat goedkeurde, zo'n man niet graag een kopje kleiner willen maken? Zo'n etter, die inhoudelijk aan seconden genoeg heeft om de vloer met je aan te vegen? Zou die wens niet ergens diep in je hart zetelen? Zorgvuldig verborgen, maar klaar om naar buiten te springen, zodra de omstandigheden zich voordoen?

Als ik een warrige denker was, zou ik mensen als Katan graag vermoorden, vrees ik. Gelukkig ben ik dat niet, maar na al die jaren als 'foute' man overleefd te hebben, denk ik wel enigszins te weten hoe mijn tegenstanders geneigd zijn te denken. Van Joden weten we, dat het in doorsnee uitermate scherpe denkers zijn. Maar dan moet je dus verwachten dat warrige denkers iets zullen voelen als intense haat voor alles dat ze zien als 'Joods'.

Terug naar het interview met Te Slaa. Wat is er mis met Baudet? Die tweets getuigen van 'een ernstig gebrek aan empathisch vermogen', vindt Te Slaa. Dat lijkt me een vreemd argument. Juist de nazi's waren de mensen die rationaliteit bestreden en emotionaliteit omarmden. Ze geloofden dat je kon zegevieren als je maar fanatiek genoeg wilde zegevieren. De geschiedenis heeft laten zien, hoe snel je op die manier je eigen graf kunt graven.

Dan is er een volgend punt dat me intrigeert. Waarom mag je zaken niet vergelijken met de Holocaust? Volgens Te Slaa omdat de verschillen zo 'fundamenteel' zijn.

Met andere woorden: de Holocaust was een uniek iets. Het was toen, het was vreselijk, maar het zal gelukkig nooit weer gebeuren. Van dat laatste ben ik niet zo zeker. Natuurlijk zal de Holocaust nooit exact op dezelfde manier opnieuw gebeuren. Maar genocides zijn helaas van alle tijden. En ook grootschalige genocides zijn in de loop van de menselijke historie niet echt bijzonder.

Het idee dat de Holocaust fundamenteel anders is dan alles wat mensen tot nu toe gedaan hebben, wil er bij mij niet in. In wezen is dat argument: is er wel een Holocaust geweest? Men reduceert de Holocaust tot een emotioneel negatief geladen woord, dat verder geen concrete betekenis meer heeft. De Holocaust verklaart men op die manier tot taboe, tot iets dat nooit echt heeft plaatsgevonden. Met andere woorden: in wezen bekent men zich als Holocaust-ontkenner.

Dan is er nog iets, dat me opvalt. Waarom werden de Joden (en anderen die in de ogen van de nazi's minderwaardige waren) massaal vermoord? Te Slaa denkt het antwoord te weten. Joden werden vermoord vanwege hun afkomst. Het waren nu eenmaal Joden.

Het rolt er zo uit. Hij denkt er niet bij na. Hij weet het zeker. Joden werden vermoord, omdat hun afkomst niet deugde. Omdat ze 'Jood' waren.

Hmm, laten we daar even over denken. Om te beginnen: wat is een 'Jood' dan precies? Wie bepaalt, wat wel en niet 'Jood' is? Meer wetenschappelijk geformuleerd: waar is de empirische definitie? Oh, die is er niet! Het begrip 'Jood' kan verwijzen naar een aanhanger van de Joodse religie en het kan verwijzen naar iemand die we zien als een lid van het Joodse volk, maar dat 'Jood' zou refereren aan een hard feit, wil er bij mij niet in.

Dan is er nog iets. Als de Joden vermoord werden, omdat ze 'Jood' waren, waarom werden die andere mensen dan ook vermoord. Dat waren toch duidelijk geen 'Joden'?

Kortom, de nazi-propaganda heeft kennelijk haar kwalijke werk gedaan en Te Slaa is onbekommerd in die zee van kwalijke vooroordelen meegegaan. Waarom zou je moeizaam nadenken als je er lekker op los kunt babbelen?

 

Wat zegt de harde wetenschap inmiddels over deze vraag? Waarom werden de 'Joden' vermoord? Waarom vermoordden de nazi's op grote schaal in hun ogen 'minderwaardige' mensen? Wel, dat weten we vrij precies. De 'minderwaardigheid' zat niet in de slachtoffers, maar in de hoofden van de daders. Met de persoonlijkheid van de nazi's was iets vergaand mis. Wat er mis was, kunnen we ondertussen probleemloos meten en we weten wat de belangrijkste bouwstenen voor het defect zijn.

Het defect is dat men bevooroordeeld denkt. Iets dat we meten door een reeks populaire vooroordelen voor te leggen. De maat heet daarom 'bevooroordeeldheid' (generalized prejudice). Een hoge score geeft aan dat men denkt in vooroordelen en sterk geneigd is tot discriminatie.

De twee belangrijkste bouwstenen van bevooroordeeldheid zijn 'rechts autoritarisme' en 'sociale dominantie'. Het eerste is dat men ten koste van alles lid van een machtige groep wil zijn. Men wil volgeling/gelovige van een machtig leider zijn. Het tweede houdt in dat men ten koste van alles de top van die machtige groep wil bereiken. Men wil zo hoog mogelijk in de groep komen en liefst zelf de Grote Leider worden. Het slechte nieuws is dat bevooroordeeldheid (en haar beide componenten) op grote schaal in alle moderne landbouw-samenlevingen voorkomt. En het nog slechtere nieuws is dat de mate van bevooroordeeld denken in samenlevingen steeds verder toeneemt. Uiteindelijk ontstaat steeds neer geweld, (burger)oorlog en genocide en stort de samenleving/cultuur in.

 

Is dat alles? Laat ik nog even doorgaan. Het interview vermeldt nog dit. Baudet kan volgens Te Slaa zelf niet bedenken:

"'hoezeer hij Holocaust-slachtoffers schoffeert om z’n politieke punt te maken.'"

Baudet zou Holocaust-slachtoffers beledigen om zijn politieke standpunt over het voetlicht te krijgen. Maar je zou denken dat die slachtoffers vrijwel allemaal echt dood zijn. Dus je moet vrezen dat ze die beledigingen niet meer zullen meekrijgen en niet meer zullen voelen.

Met andere woorden: je suggereert met zo'n argument dat de slachtoffers nog kunnen voelen. Dat ze niet helemaal dood zijn. Dat is een staaltje warrig denken, dat je vermoedelijk vooral bij volgelingen/gelovigen zult aantreffen. De mensen die de fascistische strongman in het zadel zullen hijsen, zodra ze de kans krijgen.

We zitten hier met een uiterst warrig verhaal over fascisme. Waarom moet het zo warrig? Is dat alleen het verwarde denken waar deze historicus aan lijdt of is het doel in werkelijkheid de term 'fascisme' leeg en onbruikbaar te maken? Krijgt deze 'fascisme-expert' misschien stiekem een warm gevoel als de strongman zijn volgelingen/gelovigen oproept tot actie?