Het mensenoffer

Arnon Grunberg besteedt vandaag (6/12) in zijn Voetnoot op de voorpagina van de Volkskrant aandacht aan het mensenoffer.

Grunberg weet vaak met wat handig gekozen woorden bij de lezer eindeloos veel overhoop te halen. Dat lukte hem vandaag ook bij mij. Dank zij zijn column denk ik, ook na verder zoeken, te zien dat er over het onderwerp 'mensenoffer' soms merkwaardig wordt gedacht.

Grunberg schrijft: "Overal is strijd. Waar strijd is, kan het mensenoffer worden gevraagd. In een echte oorlog, denk aan hen die 'voor onze vrijheid vielen,' . . ." Je kunt natuurlijk denken aan soldaten die vallen door vijandelijk vuur als slachtoffers van de oorlog, maar mijns inziens is dat niet precies wat we zouden moeten bedoelen met 'mensenoffers.'


Slachtoffers van irrationaliteit

Bij 'mensenoffer' kun je heel concreet denken aan de ongeveer zes miljoen Holocaust-slachtoffers. Hun dood diende geen enkel rationeel doel. Hun dood diende derhalve een irrationeel, ideologisch, religieus doel. Hun dood valt alleen te begrijpen door je te verplaatsen in de irrationele denkwereld van de daders.

Ook de Nederlandstalige Wikipedia gaat er (op dit moment nog) vanuit dat mensenoffers tegenwoordig amper voorkomen. De zes miljoen Holocaustdoden worden niet genoemd. Ook de Manson-moorden worden bijvoorbeeld (nog) niet vermeld. De schietpartij van Las Vegas op 1/10/2017 wordt niet vermeld. Kennelijk is er bij de Wikipedianen pas sprake van een mensenoffer als er op het lijk 'mensenoffer' staat vermeld.

Google levert bij zoeken op 'mensenoffer' als vierde hit de volgende macabere passage op van de blog van Marc Vermeersch (hier): "Het offer is een handeling die parallel is aan de ruil tussen mensen. Het mensenoffer is een extreme vorm van het offer. Beide hebben als doel de voedselvoorziening en uiteindelijk de reproductie van de menselijke maatschappij te verzekeren." Hij ziet het mensenoffer als een handeltje met de Goden: wij geven iets, maar we willen ook iets terug.

Als dat zo zou zijn, zou je verwachten dat jagers/verzamelaars dat handeltje met de Goden ook zouden drijven, maar -- zoals hij ook vermeldt -- dat deden ze niet. Zijn verklaring klopt dus niet met de feiten. Het mensenoffer heeft pas een vlucht genomen na de uitvinding van de landbouw.

Een actueel voorbeeld van mensenoffers zijn de onthoofdingen van IS die men voor propaganda-doeleinden uitgebreid filmde. Omdat het in dit geval ging om propagandadoelen zou je misschien kunnen tegenwerpen dat het in dit geval niet een volledig irrationeel doel was. Ik kom straks terug op dat punt.

De Wikipedia geeft ook nog een verklaring van Jung die me onzin lijkt. Als meer conventionele verklaring geeft men: met een mensenoffer wil men laten zien alles over te hebben voor de goden, die men op die manier gunstig hoopt te stemmen.

Ook die verklaring lijkt me dubieus. Ten eerste wat schieten de Goden op met een dood mens. Worden ze geacht dat smakelijk te nuttigen? Ten tweede: als men echt alles voor de Goden over heeft, waarom offert men dan zichzelf niet op. Op die manier zou een hele stam collectief zelfmoord kunnen plegen, maar doorgaans loopt het zo'n vaart niet.


De verklaring vanuit het soortenmodel

Wat de Wikipedia verder vermeldt, is dit. Het mensenoffer heeft door zijn radicale en grensoverschrijdende karakter de mens vanouds sterk geïntrigeerd. In veel culturen zijn mensenoffers een onderdeel van de religieuze praktijk geweest.

Het mensenoffer heeft dus een grote emotionele impact waardoor er kennelijk veel verhalen over circuleren en verder is het gekoppeld aan geloof/ideologie.

Vanuit het soortenmodel vormt geloof/ideologie echter een belangrijk deel van de menselijke beschaving na de uitvinding van de landbouw. Verder kan geloof/ideologie niet los gezien worden van sociale dominantie. De variabelen die die twee eigenschappen meten, autoritarisme en sociale dominantie, leiden ertoe dat er machtige hiërarchische groepen ontstaan die de dienst uitmaken en de macht hebben.

Wat is er een overtuigender bewijs voor de macht van een Groot Leider dan een willekeurige collectie mensen terecht te laten stellen. Ieder weldenkend mens dat zijn onderdaan is, laat het daarna wel uit zijn hoofd, verzet tegen hem te plegen of oneerbiedig over hem te praten. Het offeren van mensen dient op deze manier dus een propagandadoel.

De Grote Leider probeert echter ook zijn volgelingen/gelovigen te motiveren door het verzinnen van allerhande bedreigingen en foute groepen. De ondergeschikten geloven dat en beschikken over een reservoir van kolkende agressie dat slechts wacht op een kans om er uit te komen.

Vanuit het soortenmodel gezien zijn er dus twee verschillende verklaringen gelijktijdig werkzaam. Aan de ene kant is het de sociale dominantie van de leider met zijn elite die tot agressie leidt, aan de andere kant is er het autoritarisme van de volgelingen/gelovigen.

In het eerste geval dient het mensenoffer een propagandadoel, in het tweede geval dient het een emotioneel, irrationeel doel. Het geeft een goed gevoel, men voelt zich superieur en sterk. Men voelt zich onderdeel van de superieure groep. Men voelt zich een beetje God.

Volgelingen/gelovigen plegen het vaak in het verborgene te doen. Men doet het bij voorkeur alleen openlijk als dat geen extra risico levert. Na het keren van het tij in de Tweede Wereldoorlog (Stalingrad) was het dus 'slimmer' alles zo stiekem mogelijk uit te voeren.


Ifigeneia in Aulis

De reden voor Grunberg over het mensenoffer te schrijven was het zien van de film The Killing of a Sacred Deer. De basis voor deze film was de Griekse tragedie Ifigeneia in Aulis van Euripides. Wat heeft Euripides te melden over het mensenoffer? Ik volg eerst zijn verhaal.

Koning Agamemnon wil met zijn leger Troje vernietigen, maar kan door windstilte met zijn vloot niet uit de kloven bij Aulis komen. Een profeet vertelt dat de godin Artemis de wind stilgelegd heeft, omdat Agamemnon bij een jachtpartij haar heilige hert heeft gedood. Artemis is alleen bereid voor wind te zorgen als hij zijn dochter Ifigeneia aan haar offert.

Agamemnon lokt daarop zijn dochter naar Aulis met het verhaal dat ze daar met Achilleus zal trouwen. Hierna verschijnt Iphigeneia met haar moeder op het toneel. De doortrapte opzet van Agamemnon komt echter uit. Onder invloed van alles wat er gebeurd is, besluit Iphigenia echter zich vrijwillig op te offeren voor haar vader en de goede zaak.

Op het laatste moment wordt dat Artemis echter te dol. Die laat het meisje vervangen door een hert en neemt haar op in de wereld der Goden. Of is deze laatste wending slechts een verhaal bedacht door Agamemnon om de werkelijkheid voor de moeder te verbloemen? De moeder lijkt (hier) het laatste te geloven.

Wat kun je uit zo'n verhaal afleiden? Allereerst valt me op dat het verhaal volledig in de alfa-wereld speelt. In de wereld van de double-highs. Het gaat voortdurend over macht, status, geweld en oorlog. Alles mag en alles moet kunnen, mits het maar macht, status of rijkdom oplevert.

Een tweede punt dat me opvalt, is het klakkeloos accepteren van twijfelachtige waarheden. Iets dat uiterst typerend is voor deze wereld. Iemand als Einstein leert dat iedere verborgen assumptie iets is als arsenicum in de boerenkool met worst, maar het lijkt duidelijk dat die manier van denken in deze wereld niet past. Men weet bij voorbaat zaken absoluut zeker.

De basisvraag in dit verband is natuurlijk: is het wel zo'n goed idee om uit te varen? Hoe je het ook draait of keert: oorlog blijft een riskante onderneming die gemakkelijk anders kan uitpakken dan je verwacht. Daar komt in dit geval nog bij dat ook de Goden het nut niet echt lijken te zien.

Agamemnon toont op dit punt echter geen enkele twijfel. Ook in het verhaal is geen twijfel te vinden aan het mooie en nuttige van oorlog. Het koor zingt aan het einde: en neem de mooiste wapenbuit uit Troje voor ons mee. Men ziet oorlog dus als een prima manier om royaal te leven en twijfelt niet aan de goede afloop.

Een derde punt is dat Agamemnon afgeschilderd wordt als een echte double-high. Agamemnon zit wel luidkeels te zuchten en te klagen: wat zal zijn vrouw, de moeder van Ifigeneia wel niet zeggen? Maar uiteindelijk is de keuze niet echt moeilijk: de kans Troje aan te vallen en misschien te veroveren, is belangrijker dan het leven van zijn dochter.

Ook Ifigeneia past volledig in deze wereld waar alles draait om status en macht. Als haar vader, de koning, haar leven vraagt, dan is het niet anders. Ze is de ideale volgeling/gelovige.

Een vierde punt dat goed lijkt te kloppen, is het manipuleren van de werkelijkheid door middel van een mooi verhaal. Dat wordt heel terloops geformuleerd, maar het verhaal dat Ifigeneia naar de Goden is gegaan, is afkomstig van Agamemnon en de moeder van Ifigeneia gelooft het toch niet helemaal.

Het mensenoffer in dit verhaal is dus volledig gesitueerd in een cultuur van status, macht, geweld en oorlog. In eerste instantie wordt getracht iemand via een list op te offeren, in laatste instantie is die persoon bereid zichzelf op te offeren voor de goede zaak. Tenslotte wordt daar door de Grote Leider een mooi verhaal over opgehangen, waarbij Euripides openlijk even aan de juistheid van het verhaal laat twijfelen door de moeder.

Ook dit verhaal situeert het mensenoffer dus in een cultuur die volledig gericht is op status, macht, agressie en oorlog.

Aan de ene kant is het mensenoffer, hoe je het ook draait of keert, iets van na de uitvinding van de landbouw. Aan de andere lijkt het onmiskenbaar dat het thuis hoort aan de alfakant van de discriminatie/agressie-as. De kant waar emoties en irrationaliteit de norm zijn en alles draait om status en macht.