Hoe ontstaat geloof? Een voorbeeld: 'Flat Earth Rising'

Laatst bijgewerkt: 7-2-2019 om 3.17


In de vorige blogpost ging het over het ontstaan van geloof bij gelovigen. Als die blogpost klopt, spelen twee mechanismen de hoofdrol: klakkeloos napraten en sociale bekrachtiging. Het laatste punt -- sociale bekrachtiging -- is wat alles aandrijft. Zonder sociale bekrachtiging geen geloof.

Op deze blog heb ik om die reden de reacties uitgeschakeld. Het doel is niet een groot aantal mensen over hun bol te aaien en te vermaken om op die manier erkenning te krijgen. Het doel is duidelijk te krijgen, hoe discriminatie en agressie werken. Het gaat om feiten en predictie, niet om meningen.

Hoe gaat geloof nu in de praktijk? Op de website van The Guardian vond ik een prachtige clip over mensen die geloven dat de Aarde vlak is (hier). Vroeger heb ik wel eens een boek gelezen van iemand (ik dacht uit Sneek) die die stelling best knap verdedigde. Ik was in de veronderstelling dat het geloof in een vlakke Aarde inmiddels niet meer populair zou zijn. De clip van The Guardian stelt zelfs in de titel dat het geloof 'rising' is. Het zou toenemen. Of dat echt zo is, weet ik niet, maar het valt ook niet bij voorbaat uit te sluiten.

Is de Aarde echt een bol of nemen we dat slechts aan? In confrontatie met Flat Earthers zit er uiteindelijk maar een ding op. Je moet zelf op onderzoek uit. Dat is nog best even lastig. Gelukkig kwam het toeval mij een keer te hulp. Op een windstille, heldere dag maakten we in Domburg een zonsondergang mee. De zon zakte steeds verder in zee, achter de horizon weg. Tenslotte was hij helemaal verdwenen. Net op dat moment maakte ik een sprongetje. En ja hoor: ik kon nog net een stukje zon zien.

Wat me in de clip opvalt, is het sociale karakter van het geloof. Je zou in stilte kunnen geloven dat de Aarde vlak is, maar deze mensen zijn bepaald niet stille denkers te noemen. Het zijn eerder handige babbelaars.

Iemand als Copernicus lanceerde het idee dat de Zon het middelpunt van het zonnestelsel was en niet de Aarde, in een boek, dat uitkwam toen hij al op zijn sterfbed lag. Dus dat was een vrij solitaire aangelegenheid. Niemand hoefde hem te geloven. Integendeel, je moest je ook nog door dat boek heen worstelen. Wel, dat idee krijg je bij de Flat Earthers niet bepaald. Ze bakken een leuke cake. Ze houden bijeenkomsten. Ze verkopen handelswaar. Het is kortom best een gezellige boel.

Hebben ze echt harde evidentie? Als de Aarde echt plat zou zijn, zou dat toch best belangrijk zijn. Maar waar is de harde evidentie? In plaats daarvan krijg je vage en ingewikkelde verhalen die tussen neus en lippen door over je worden uitgestort. Niet een saaie, maar degelijke publicatie verstopt in een dik boek.

In deze korte blogpost geef ik via eigen waarneming behoorlijk harde evidentie dat de Aarde kennelijk een bol is. Zo moeilijk is dat dus kennelijk niet. In mijn geval was er zelfs een getuige bij aanwezig. Waarom is het dan zo moeilijk met overtuigende informatie te komen dat onze planeet plat is? De argumenten van de Flat Earthers overtuigen me dus niet echt. Dat gold ook voor het boek dat ik in mijn jonge jaren over het onderwerp las. Het is leuk, het is geestig, maar het is allemaal niet overtuigend.

Maar goed, dat is natuurlijk niet het punt waar het in deze blog om gaat. Klopt de theorie over het ontstaan van geloof, zoals die in de vorige blogpost geformuleerd is, wanneer we naar dit specifieke voorbeeld kijken?

Wat is die theorie precies? Allereerst verwacht je een 'mooi' verhaal. Bij een 'mooi' verhaal hoort een 'men of words' (een alfa) die dat 'mooie' verhaal probeert te verkopen aan zijn publiek.

Vervolgens komt de vraag, waarom geloven mensen dat 'mooie' verhaal? Volgens de voorgaande blogpost moet het gaan om drie elementen: het moet gaan om (gewone) gelovigen (autoritaristen), het moet gaan om napraten en het moet gaan om sociale bekrachtiging. Klopt dit allemaal in het voorbeeld?

Een 'mooi' verhaal is niet gebaseerd op feiten of harde waarnemingen. Een 'mooi' verhaal gaat over mensen of zaken die sterk aan mensen gerelateerd worden. Een 'mooi' verhaal bevat emotie en die emotie moet gericht zijn: zij deugen niet, wij wel.

Ogenschijnlijk gaat het verhaal in dit geval slechts over de vorm van de Aarde. In werkelijkheid wordt het verhaal echter veel groter gemaakt. 'Truth-seeker' Dave Murphy sleept er 9/11 bij, dat hij zelf gezien zou hebben, maar waarvan hij vervolgens gelooft, dat wat hij zag, helemaal niet gebeurd kan zijn. Even later zijn we verwikkeld geraakt in een gigantisch complot met machtige mensen met veel geld, die ons willen dwingen.

Fascisten kunnen wel zonder God, maar niet zonder Duivel. Het lijkt me duidelijk dat hier in nog wat bedekte termen een Duivel wordt geconstrueerd. Als Murphy nog even doorgaat, wordt het tijd voor de Joden en alles dat afwijkt, zich zorgen te gaan maken. Iedereen kan immers in dat wereldwijde complot zitten, maar uiteindelijk zijn het altijd dezelfde groepen die als slachtoffers worden uitgekozen.

Ik denk dus dat het verhaal niet op feiten gebaseerd is, dat het in wezen gaat over mensen, de machtige en rijke X, dat het emotie bevat, er is een gigantisch complot gaande om ons te dwingen, en dat die emotie gericht is: zij deugen niet, wij zijn in gevaar, omdat we de samenzwering doorzien hebben. Er is dus inderdaad sprake van een 'mooi' verhaal.

Is er iemand die dat 'mooie' verhaal probeert te verkopen aan zijn publiek om op die manier zelf macht en populariteit te verwerven? Daar lijkt me in dit geval geen twijfel over mogelijk. Murphy lijkt een typische alfa (man of words) te zijn.

Wie geloven het verhaal en waarom? Ik dacht dat ik iemand heel positief over een strongman als Trump hoorde praten. Dat suggereert autoritarisme: het gaat dus kennelijk inderdaad om gelovigen. De aanhangers vormen ook duidelijk een groep. Men komt bij elkaar. Men kletst en babbelt.

Hoe wordt er op het verhaal van Murphy gereageerd? Wie naar Murphy luistert hoort een volstrekt chaotisch verhaal. Maar Murphy zelf gelooft heilig in zijn chaos-betoog. Kennelijk vindt niemand het dus ooit nodig zijn verhaal kritisch tegen het licht te houden. Integendeel, men vindt het een mooi verhaal en neemt het over.

Waarom neemt men het over? Wel, als je bij de groep wilt horen, zul je ook dat verhaal moeten accepteren. Het verhaal vormt als het ware de identiteit van de groep. Het is het geloof dat de leden een unieke band verschaft. In de clip lijkt duidelijk naar voren te komen, dat het verdedigen en uitdragen van het juiste geloof sociale erkenning oplevert.

Het mooie van de clip vind ik, dat je heel duidelijk ziet, dat het om sociaal gebabbel gaat. Het is allemaal heel gezellig, mits men niet openlijk tegen het partij-standpunt ingaat. Het lijkt me duidelijk dat het allemaal volledig tegenovergesteld is aan hoe iemand als Copernicus werkte en hoe hij dat publiceerde. Na jarenlang ploeteren waagde hij tenslotte op het allerlaatst zijn gedurfde inzicht aan het papier toe te vertrouwen. Wat dat uiteindelijk allemaal los zou maken, zou de man niet meer meemaken.