Leven in de werkelijkheid van het geloof: een voorbeeld

Laatst bijgewerkt 24-2-2019 om 14.05


Op donderdag, 14 februari 2019, bevatte de NRC voor mijn idee weinig nieuws, maar wel een artikel dat sterk mijn aandacht trok. Het verhaal werd verkocht als factcheck en de titel luidde: NRC checkt: 'Klimaatneutraal maken kost 1.000 mld' (hier). De ondertitel luidde: "Dat zei Thierry Baudet, partijleider van Forum voor Democratie, vorige week in de Tweede Kamer."

Baudet dacht te weten dat het klimaatneutraal maken van de Nederlandse samenleving veel geld gaat kosten, iets dat me niet helemaal onrealistisch lijkt, en stelde dat het in totaal om zeker 1.000 miljard euro gaat. Erik van der Walle van de NRC sloeg op zijn manier aan het factchecken en beoordeelde die bewering vervolgens als 'onwaar'. Hij wist absoluut zeker dat het allemaal belangrijk minder ging kosten.

Wel, dat was inderdaad nieuws waar ik wel even van opkeek, als het juist zou zijn. Van dat laatste punt was ik echter niet bij voorbaat overtuigd. Was de Klimaatwet inderdaad zo bescheiden? De politici die ik over die wet hoorde jubelen, zagen dat anders: Nederland zou opnieuw in de wereld voorop lopen.

Wie de Klimaatwet erbij zoekt, ziet dat de wet in feite twee verwante doelen stelt. Het eerste doel is de uitstoot van broeikasgassen in 2050 teruggebracht te hebben naar minder dan 5% ten opzichte van het peiljaar 1990. De tweede doelstelling is in 2050 geen fossiele brandstoffen meer te verbruiken. Men streeft naar honderd procent 'hernieuwbare' energie.

Een wet heeft de bedoeling het gedrag van burgers te reguleren. Toen Mozes met de Tien Geboden de berg afkwam, was een van de bepalingen dat je niet langer je buurman dood mocht slaan. Wil zo'n wet effectief zijn, dan moet je die handhaven. De mensen die wel hun buurman dood slaan, moeten opgesloten of opgehangen worden. In de praktijk is dat nog niet altijd even simpel. Wetten zijn mooi, maar het probleem is, hoe ze te handhaven.

In dit geval is de wet echter niet gericht op het gedrag van burgers, maar op het 'klimaatbeleid van de regering'. De overheid zegt tegen zichzelf, wat ze wil gaan doen. Jantje moet appels rapen en zegt tegen moeder: mijn doelstelling is in 2050 alle appels geraapt te hebben. Dat lijkt me een mededeling waar moeder niet blij van wordt.

Je moet je afvragen, wat gebeurt er, als die twee prachtige doelen niet gehaald worden. Het antwoord is: niets, helemaal niets. De wet stelt slechts een doel. We willen kernfusie economisch rendabel maken en we willen dat gerealiseerd hebben in 2050. In 2050 gaan we dat natuurlijk -- als we dan nog leven en aan de macht zijn -- evalueren. We gaan dan vaststellen of het wel of niet gelukt is.

Ik vrees dat wetenschappers die op die manier een echt probleem proberen op te lossen, niet echt verder komen. Ik dacht, dat het de uitvinder van de polaroid-camera Edwin Land was, die stelde: je moet iedere dag een relevant experiment doen, wil je echt verder komen.

Dan is er een volgend punt. Het zijn niet precies bescheiden doelstellingen die de Klimaatwet stelt, maar het zijn gigantische doelstellingen, waarvan op dit moment volstrekt onduidelijk is, of ze ooit realiseerbaar zullen zijn.

Toen ik rond 1980 met het plan kwam, de computer in te zetten voor onderwijsdoeleinden, was dat plan anderhalve A4 lang. Verder was het dermate bescheiden en concreet, een geprogrammeerde instructie aanbieden via de computer, dat alle 'deskundigen' in die tijd stelden, dat het niets nieuws was, dat het al vele malen gedaan was en dat het allemaal veel te simpel was. De toekomst was aan de 'intelligente' programma's en dat was dit niet.

Vervolgens bleek dat, wat veel te simpel was, allemaal toch belangrijk minder simpel dan iedereen verondersteld had, en lukte het tenslotte in 2014 alles in de praktijk werkend te krijgen op een -- toen nog -- bescheiden schaal. Na 34 jaar ploeteren, hadden we al eersten een geautomatiseerde methode gerealiseerd die schrijfvaardigheid aantoonbaar verbeterde.

Hoe was het ondertussen de 'deskundigen' uit de jaren "80 vergaan, die zeker wisten dat onze aanpak te simpel was en dat de toekomst aan 'intelligente' programma's was? Na jarenlange subsidies demonstreerde een van hen tenslotte een 'intelligent' programma. Door onbekende redenen wilde het 'intelligente' programma die dag echter net even niet opstarten.

Niet gehinderd door dit toch wat teleurstellende resultaat is de 'deskundige' vervolgens hoogleraar geworden met de opdracht de computer geschikt te maken voor toepassing op het gebied van de rechtspraak. Wat op het gebied van onderwijs niet lukt, lukt misschien op het gebied van rechtspraak wel, was kennelijk het idee. Ook dat schijnt echter toch allemaal wat minder simpel te zijn dan verondersteld. Het lukt niet echt, maar heeft ondertussen wel -- zoals bekend -- gigantische bedragen gekost.

De methode van gigantische doelen stellen, die in de verre toekomst liggen, werkt niet. Mijn oude moeder placht in dat verband altijd te stellen: 'De weg naar de hel is geplaveid met goede voornemens.' Ik denk dat de Klimaatwet vooral een 'prachtig' voornemen is om toch maar vooral niets te hoeven doen. Men belijdt zijn geloof en gaat daarna over tot de orde van de dag.

In dit verband moet ik terugdenken aan Joop den Uyl in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw. Het Groningse gas kon niet snel genoeg opgestookt worden, want over enkele jaren zou kernfusie zorgen voor een overvloed van goedkope energie. Als beginnend student placht ik er in die tijd al op te wijzen, dat dat allemaal nog moest worden gerealiseerd en dat dat soort zaken in de praktijk doorgaans zwaar tegenviel. Uiteraard was ik lang niet de enige die er zo over dacht. Dat mocht echter niet verhinderen dat het Nederlandse gas voor een grijpstuiver verkocht werd aan iedereen die het maar wilde hebben.

Waarom geloof ik de factcheck van de NRC niet? Ogenschijnlijk lijkt het een heel verdedigbaar betoog. De reden is echter simpel. Als empirisch wetenschapper wil je eerst duidelijkheid over wat er precies gedaan gaat worden. Vervolgens is de vraag: wat gaat dat kosten en is dat effectief? In dit geval loopt het hele project bij het eerste punt al vast. Het is volstrekt onduidelijk wat men allemaal precies hoopt te gaan doen.

Daar komt bij, dat het op dit moment helemaal niet duidelijk is, of wat men wil inderdaad realiseerbaar is. Je kunt wel kernfusie willen, maar dat betekent niet, dat het er dan opeens ook automatisch is. Voor een volledige overstap op niet-fossiele energie geldt precies hetzelfde.

Maar laten we ons nu proberen te verplaatsen in de wereld van de gelovigen. Allereerst blijkt de factcheck in de NRC dan niet uitzonderlijk te zijn. Ook de Volkskrant had de dag daarop een artikel met een soortgelijke strekking (hier). Het idee, het gevoel, het geloof, dat het allemaal nooit zo ontzettend veel geld als het enorme bedrag van duizend miljard euro kan gaan kosten, is kennelijk vrij algemeen.

Een tweede punt: deze mensen geloven zelf hun verhaal. Zij denken zeker te weten dat het allemaal nooit zoveel kan gaan kosten. Misschien geloven ze morgen weer iets totaal anders, maar in deze situatie en op dit moment, is hun geloof hun werkelijkheid. Wanneer ze nu beslissingen zouden moeten gaan nemen: zouden ze oprecht denken dat die kosten met zekerheid minder dan 1000 miljard zullen bedragen.

In dit geval gaat het slechts over geld. Althans zo lijkt het. Maar als je iets rotsvast gelooft, dan handel je naar die overtuiging. Stel nu dat dat geloof betrekking heeft op mensen. Dan handel je vanuit dat geloof en treffen je beslissingen die mensen. Dat is echter precies de basis van discriminatie en agressie.

De interessante vraag is dan: hoe kon dit geloof ontstaan? En: hoe kan het blijven bestaan? Laten we eerst naar de eerste vraag kijken.

Het geloof begint in feite met de prikkelende uitspraak van Baudet: de Klimaatwet gaat minstens duizend miljard kosten. Dat is een onvoorstelbaar groot bedrag. Dat roept associaties op van: dat kan toch niet waar zijn.

Vervolgens is er de persoon Baudet, die graag prikkelende uitspraken doet en het met de feitelijke waarheid niet altijd even nauw neemt. De bron is nogal suspect.

Dan is er de onderbouwing van de uitspraak (hier). Die onderbouwing oogt misschien heel aardig bij een eerste indruk, maar zelfs een doorsnee journalist zal zien, dat het een gebakken lucht verhaal is.

Vervolgens is er het probleem van de kosten van de Klimaatwet, wanneer we die doelen inderdaad zouden willen realiseren. Die doelen zijn zo gigantisch en de weg er naar toe, is nog zo onbekend, dat de kosten naar alle waarschijnlijkheid behoorlijk zullen tegenvallen. Maar hoe reageren alfa's op emotioneel negatief geladen informatie?

Alfa's reageren daarop snel en emotioneel. De informatie wordt weggeklikt. Het kan niet kloppen. De computer (of de bron) moet zich vergissen. Wat men gaat doen, is de informatie omvormen tot een 'mooi' nieuw verhaal. Dat verhaal is in dit geval, dat het allemaal nooit zo erg kan zijn en dat Baudet een foute bewering heeft gedaan.

Met andere woorden: men produceert een 'mooi' verhaal. Het gaat over een persoon: Baudet. En die persoon heeft iets beweerd, dat a. helemaal niet zo leuk is, en b. dat dan wel 'fout' moet zijn. De factcheck communiceert in werkelijkheid een negatieve emotie over Baudet.

Ik denk dat er in dit geval nog een ander belangrijk punt meespeelt. Men zit in een sociale situatie waarin men min of meer gedwongen wordt tot het produceren van een verhaal. Als journalist kun je niet voortdurend zeggen, dat je nog niks hebt. In het geval van een factcheck kun je moeilijk terug, wanneer je al de nodige tijd geïnvesteerd hebt in een stukje. Er moet dus iets komen, men staat onder tijdsdruk en publicatiedwang.

Klopt het 'mooie' verhaal dat men zelf op deze manier geproduceerd heeft? Op dit punt voelt men zich toch niet helemaal zeker, maar gelukkig: andere journalisten beweren precies hetzelfde. Het moet dus wel zo zijn!

Stel nu, dat men deze blogpost leest. Heeft dat effect op zijn geloof? Nee, want gelovigen selecteren de informatie die tot hen komt. Mocht een gelovige per ongeluk deze informatie onder ogen krijgen, dan wordt die snel weggeklikt en afgedaan: belachelijk verhaal, de man is niet eens hoogleraar. Dat soort reacties.

Gelovigen zitten in een informatiebubbel. De informatie die tot hen komt, moet hun geloof bevestigen. Informatie die dat niet doet, is 'fout', moet zo snel mogelijk weg (bijvoorbeeld: verbrand worden of verboden worden) en wordt omgevormd tot een nieuw 'mooi' verhaal. Die auteur klopt niet, het verhaal klopt niet. Vervolgens zoekt men weer sociale bevestiging voor zijn nieuwe, 'mooie' verhaal.

Probeer het probleem door de ogen van de gelovige te zien. Men zit in een machtige groep, heeft het daarin goed en probeert zijn positie te verbeteren. Voor dat doel moet men niet met een feitelijk juist verhaal komen, dat niemand ziet zitten, maar met een verhaal dat aanspreekt, dat bijval oplevert. Het moet kortom een 'mooi' verhaal zijn. Men leeft in een wereld waarin het 'mooie' verhaal de werkelijkheid is geworden. Tot de echte werkelijkheid het feestje komt verstoren.