Hoe ontstaat geloof? 'Niemand controleert elkaar'

Laatst bijgewerkt 15-2-2019 om 14.22 


Als je de kranten mag geloven, brengen zij alleen echt nieuws. Nieuws dat klopt. Er zijn vast wel mensen die die stelling geloven, maar dat zijn dan ook gelovigen. Goedgelovige lieden die liever babbelen, dan denken. Je hoeft als ongelovige scepticus maar een krant open te slaan en het nepnieuws schreeuwt je tegemoet.

Is dat erg? Dat is een volgende vraag. Misschien wel, misschien niet. Laten we voor het moment de wereld even accepteren zoals die is.

Waarom brengen journalisten nepnieuws? Ik kan vrij onbekommerd over dat onderwerp schrijven, omdat ik van deze blog niet hoef te leven. Verder ben ik door mijn boeren komaf, niet echt bang uitgevallen. Ik durf dus ook nog op lange tenen te gaan staan. Niet ongevaarlijk, zoals de ervaring leert, maar tot nu toe heb ik het overleefd.

Voor een journalist ligt die kwestie echter lastiger. Wanneer journalist A schrijft over journalist B dat die nepnieuws produceert, vindt B dat niet leuk. Verder weten we inmiddels dat de producenten van nepnieuws in de extreme alfahoek moeten worden gezocht: de meest haatdragende mensen die er op Gods aardbodem rondlopen. Journalist A solliciteert dan dus naar een levenslange vete met journalist B, waarbij als B inderdaad alfa is, hem niets te gek zal zijn om zijn ultieme doel te bereiken: A moet kapot! Niet een klein beetje, maar helemaal! Nepnieuws is dus een journalistiek mijnenveld. Een verstandige journalist loopt er met een grote boog omheen.

Toine Heijmans van de Volkskrant, durft het echter aan om als journalist dat mijnenveld binnen te gaan en te onderzoeken. De titel van zijn column is: Waarom Omroep Brabant nepnieuws brengt (Volkskrant, 11-02-2019).

Het verhaal begint met paparazzi Mark Vuurens die op een zondag een foto maakt van Jesse Klaver bij zijn huis. Deze loopt met een tv en andere spullen te sjouwen, laadt die in een huurbus en stopt tenslotte bij een bungalow in het buitengebied van Roosendaal. Op dat punt moet Vuurens de achtervolging noodgedwongen opgeven, omdat Klaver privégebied binnenrijdt.

Mensen lopen niet dagelijks hun tv te verhuizen. Vuurens veronderstelt daarom dat Jesse Klaver terug verhuist naar de streek waar hij opgroeide. Klaver komt uit de omgeving van Roosendaal. Vuurens belt met dit verhaal Privé, dat vervolgens inderdaad zijn foto's koopt.

Privé plaatst een foto van de met een tv sjouwende Jesse Klaver onder de kop: "Jesse Klaver: WEG UIT DEN HAAG!" De kop met het bijgaande verhaaltje zijn afkomstig van Evert Santegoeds, de hoofdredacteur van Privé, die het verhaal van de fotograaf zonder checken overneemt. Het verhaal is nieuws geworden.

Vervolgens pikt Omroep Brabant het bericht op en brengt het met de titel: "Jesse Klaver verruilt het koude Den Haag voor het warme Brabant." Om het bericht te illustreren kan men natuurlijk niet de foto uit de Privé gebruiken, omdat men daar de rechten niet van bezit. Bij het bericht komt daarom een archieffoto waarop Jesse Klaver een biertje drinkt met de burgemeester. Samen proosten op Roosendaal! Het nieuws is overgenomen, mooier gemaakt en verder verspreid.

Er is alleen een probleem: Jesse Klaver vertrekt helemaal niet uit Den Haag. Het nieuws is nepnieuws. Het gaat misschien om een onbenullig bericht, maar het is toch nepnieuws, aldus Heijmans, en ondermijnt daarmee het echte nieuws. Door dit soort nepnieuws verliezen mensen hun vertrouwen in het echte nieuws, is zijn idee. Als zo'n simpel bericht al niet meer klopt, wat klopt er dan nog wel?

Hoe kwam het dat dit nepnieuws ontstond? In het verhaal van Heijmans zitten drie schakels. De paparazzi moet geld verdienen en kan scoren met een foto van een bekende Nederlander. De foto klopt, het verhaal dat hij erbij bedenkt, klopt niet, maar maakt de foto wel verkoopbaar. De fotograaf produceert een onwaar verhaal, maar haalt dankzij dat misleidende verhaal zijn beloning binnen.

De hoofdredacteur van Privé moet zijn nummer vullen. Zo'n foto van een bekende Nederlander met een bijpassend verhaaltje, doet het altijd goed. Hij heeft er dus geen enkel belang bij het verhaal van de fotograaf kapot te checken. Het misleidende bericht wordt 'nieuws', dat wil zeggen: het wordt op grote schaal verspreid.

De site-redactie van Omroep Brabant wil zoveel mogelijk kliks trekken. Hoewel men een publieke omroep is, leveren die kliks reclame-inkosten, die men prima kan gebruiken. De desbetreffende redacteur reageert desgevraagd met: je schrijft zo tien van die stukjes per uur. "Het is een onderwerp van niks maar het klikt goed, de mensen houden ervan, 'en als ik het niet schrijf, schrijft iemand anders het.'"

Wat valt me op in deze nepnieuws-keten? Het begint allemaal met een objectief feit: de foto van de met een tv sjouwende Jesse Klaver. Vervolgens wordt daar een verhaal bij verzonnen, want de foto moet verkocht worden. De afnemende journalist neemt het verzonnen verhaal klakkeloos over, want of dat nu wel of niet klopt, maakt hem in de praktijk niet echt uit. Het blad moet vol en verkocht worden: lekker nieuws helpt daarbij. Vervolgens komt de site-redacteur van Omroep Brabant die het nieuws nog verder opleukt: Den Haag wordt 'koud', Brabant 'warm'. Nationalisme is één van de vaste punten in het verhaal van de strongman.

Kloppen de punten van ons eerder besproken geloofsmodel (hier)? Gaat het inderdaad om napraten en sociale bekrachtiging? De term 'napraten' lijkt me in dit geval wat te beperkt. Men neemt het bericht over en maakt het mooier. Misschien is het beter om het dan te hebben over 'klakkeloos overnemen en aandikken'.

Verder wordt uit de reacties van de betrokkenen heel duidelijk dat men onder sociale druk staat om snel met een mooi verhaal te komen. De foto moet verkocht worden, het blad moet kopers trekken, de site moet kliks genereren. Het doel is dus inderdaad steeds het publiek te beïnvloeden en iets te laten doen. Het doel is niet de kille werkelijkheid zo goed mogelijk te beschrijven.

Niemand van de betrokkenen interesseert zich voor de vraag of de informatie feitelijk klopt. Men zit kennelijk een cultuur waarin men dat ziet als een vreemde vraag. Waarom zou je je daar druk over maken. Dat is niet relevant. Of zoals de fotograaf tegenover Heijmans opmerkte: ''Niemand controleert elkaar."

Het kenmerk van een bèta-cultuur is juist dat iedereen zichzelf en anderen voortdurend zit te controleren. Dingen moeten kloppen, anders ontstaan er grote problemen. Het gaat in dit geval dus duidelijk om een alfacultuur.

Valt te begrijpen dat mensen in een alfacultuur elkaar niet controleren? Alfa's scoren hoog op bevooroordeeldheid, de standaardmaat voor discriminatie en agressie. Het gaat dus vaak om mensen die om niets extreem emotioneel kunnen reageren met verbaal of ander geweld. Dit zijn niet alleen mensen die gemakkelijk gewelddadig kunnen worden, maar het zijn ook mensen die sterk geneigd zijn te haten. Wie dus verstandig is, laat het wel uit zijn hoofd om openlijk kritiek te uiten op het product van een alfa. Een journalist die schrijft over het nepnieuws van een andere journalist waagt zich, zoals ik al opmerkte, in een mijnenveld.

Dit verklaart dus waarom gelovigen nooit kritisch naar hun geloof kijken. Iedere verbale scheet binnen de eigen cultuur en groep is prachtig. Het is allemaal geweldig. Het doet me denken aan de lofzangen van sommigen op de Generatie Einstein. Onvoorstelbaar geniaal! Helaas blijken ze bij onderzoek niet te kunnen rekenen en beheersen ze ook hun moedertaal niet. Maar een kniesoor die daar een punt van maakt.

Als dit idee klopt, valt dus te verwachten dat mensen in een alfacultuur problemen hebben met de verwerking van negatieve informatie. Dit is inderdaad ook wat een taal-trainingsprogramma als TAVAN laat zien. De mensen die heel talig zijn (alfa's), hebben in doorsnee meer problemen de informatie na een fout antwoord te benutten. Men reageert emotioneel op de negatieve feedback door deze snel weg te klikken in plaats van deze informatie rustig te bestuderen. Nepnieuws en geloof daarin, kunnen dus kennelijk niet los gezien worden van de alfacultuur.