Zijn geloof en verstand totaal verschillend?

 

In de Trouw van 12 mei 2023 kom ik op pagina 13 een column tegen van Bert Keizer getiteld: Geloof, ik begrijp het nog steeds niet. In die column draait het om de tegenstelling tussen geloof en verstand. Ik denk dat je de column zo het beste kunt samenvatten.

Keizer begint zijn column zo:

"De Britse filosoof Gilbert Ryle werd eens gevraagd wat het verschil is tussen 'ziel' en 'íntellect'. Hij antwoordde: 'Je intellect is dat deel van jou waarmee je andere boeken dan de Bijbel leest.'"

Dat is een intrigerende bewering, wat mij betreft. Ryle suggereert dus, dat mensen de Bijbel op een andere manier lezen dan andere boeken.

In zijn algemeenheid is die bewering natuurlijk onjuist. Maar wat natuurlijk wel zou kunnen, is dat gelovigen de Bijbel (en andere teksten) totaal anders lezen dan niet-gelovigen zakelijke teksten lezen.

Ik heb geprobeerd te checken of Ryle die opmerking inderdaad gemaakt heeft. Ik kon geen bevestiging vinden, maar ook geen duidelijke weerlegging.

Laten we de column van Keizer verder volgen. Hij schrijft even verder dit:

"Het gaat om het verschil in geesteshouding tussen een type als ik, die de Bijbel leest zonder religieuze vervoering, en een gelovige die eerst knielt en dan pas de Bijbel openslaat om erin te lezen."

Keizer suggereert ook hier weer, dat een gelovige de Bijbel belangrijk anders leest, dan dat hij dat als niet-gelovige doet. Hij stelt impliciet dat hij niet-gelovig is. Maar in het kader van het momenteel bekende onderzoek ben je pas niet-gelovig als je niet-bevooroordeeld bent. Ik het geval van Keizer ben ik daar nog niet zo zeker van. Hij veronderstelt wel erg gemakkelijk zaken en neemt erg gemakkelijk uitspraken voor waar aan.

Maar we moeten het kind niet met het badwater weggooien. Het punt dat hij aan de orde stelt, is dat niet-gelovigen wel eens totaal anders zouden kunnen lezen dan wel-gelovigen.

Wat we uit onderzoek (o.a. van Bob Altemeyer) weten, is dat dat in zekere zin inderdaad helemaal klopt, maar anders dan Keizer denkt. Gelovigen lezen namelijk niet. Het interesseert hen volstrekt niet wat er precies in de Bijbel staat. Dat is niet relevant. Ze pakken een beschikbare spreuk, die op dat moment van pas komt en gaan die verkondigen als diepe waarheid.

Denk even logisch na. Gelovigen willen in hun groep zo hoog mogelijk scoren. Dat doe je niet door uit de Bijbel iets te halen, dat hun groep helemaal niet wil horen. Dat doe je door vol overtuiging je mede gelovigen te vertellen, wat ze wel graag willen horen. Dat waar Adolf Hitler zo goed in was.

Maar Keizer brengt in het voorgaande citaat wel een mooi punt in beeld. De gelovige knielt eerst alvorens de Bijbel open te slaan. Hij of zij erkent de Bijbel als een hogere waarheid. Terwijl Keizer die hogere waarheid van de Bijbel niet erkent.

Dat beeld is leuk bedacht, maar blijkt in werkelijkheid dus niet te kloppen. Gelovigen trekken zich in werkelijkheid niets aan van die hele Bijbel. Ze hebben hun eigen agenda en grijpen uit de Bijbel slechts de teksten, die op dat moment goed van pas komen.

Keizer vraagt vervolgens aandacht voor het 'fascinerende interview' van Arjan Visser (in Trouw) met Heino Falcke, bekend astronoom. Het bijzondere van Falcke is dat hij enerzijds hoogleraar astronomie is (in Nijmegen) en samen met anderen een foto van een zwart gat gemaakt heeft, als eersten. Aan de andere kant is Falcke ook lekenpredikant, dus gelovige. Hoe valt dat te rijmen?

Uit de column van Keizer kon ik verder niet veel wijzer worden, ik moest het interview met Falcke er bij pakken (https://www.trouw.nl/verdieping/heino-falcke-als-sterrenkundige-ontdek-ik-steeds-meer-waardoor-mijn-geloof-in-de-schepper-god-groter-wordt~bf3d4cf2/).

Het probleem met de column van Keizer is dat die vrolijk alles aan elkaar babbelt. Als je van die woordenbrij iets zinnigs wilt maken, heb je akelig veel werk. Bij het interview met Falcke is dit probleem bijna nog groter. Falcke formuleert vlot en gemakkelijk, weet overal een prachtig antwoord op te verzinnen, maar weet ook heel handig om de lastige kwesties heen te manouvreren. 

Als je de moeite neemt, het verhaal van Falcke te fileren, lost hij de tegenstelling op deze manier op. Aan de ene kant definieert hij God als de Schepper. Precies wat Albert Einstein ook deed in navolging van Spinoza en het begin van de Bijbel.

Aan de andere kant hanteert hij een tweede definitie van God: God als Persoon. De manier waarop moderne gelovigen God vooral willen zien. God als superieur mens, God als de Grote Leider. God als iemand die altijd voor je zal zorgen, ongeacht wat je precies doet. God als Vader.

In feite dus een volstrekt fascistische opvatting. Dat klopt ook, de Amerikaans gelovigen stemmen massaal op Trump.

De relevante passage in het interview luidt aldus:

 "'God is voor mij het begin- en het eindpunt van alles. God is eeuwig. Hij staat boven tijd en ruimte. Naast die almachtige schepper is er nog een menselijke verschijning: Jezus. Door Jezus zie ik God in mijn medemensen, maar ook een God die mee-, voor en met me lijdt. Als sterrenkundige ontdek ik steeds meer over het ontzagwekkende heelal waardoor mijn geloof in de Schepper-God groter wordt – maar de persoonlijke God ook een beetje buiten beeld dreigt te raken. Soms is hij er ineens; als ik in de auto zit en in een gebed-achtige stemming kom, in de kerk, als wij zingen, op emotionele momenten of als er iets bijzonders in mijn leven gebeurt. Zodra ik de muur laat zakken, zodra ik me overgeef… ik moet nu denken aan een van de mooiste verhalen uit de Bijbel: Petrus ziet Jezus over het water lopen, stapt uit de boot, raakt in paniek, zinkt en wordt onmiddellijk door hem omhoog getrokken. Dat is precies wat je moet doen: uit de boot stappen. Je gaat kopje-onder, maar God zal je niet laten verdrinken. Geloven is loslaten.""

 

Wie goed kijkt, ziet dat er met de aanhalingstekens iets niet lijkt te kloppen. Aan het begin van het citaat stond een enkel aanhalingsteken, maar aan het einde een dubbel. Als je naar de rest van het interview kijkt, zie je dat dat enkele aanhalingsteken vermoedelijk een slordigheidje was. Maar terwille van de correctheid heb ik het laten staan. De buitenste dubbele aanhalingstekens zijn van mij.

Als astronoom hanteert Falcke de definitie van Einstein: God is de Schepper van alles. Maar in de kerk en in emotionele buien is God er opeens als Persoon. Handig, op die manier kun je iedereen tevreden houden en naar de mond praten.

Maar het fragment legt wel een interessante koppeling. God als de Schepper is gekoppeld aan harde wetenschap. Het is een voortdurend waarneembare God. Maar God als Persoon is gekoppeld aan geloof. Je stapt uit het bootje, omdat iemand zegt dat dat kan en vertrouwt er daarna op, dat het wel goed komt.

Precies, wat de aanhangers van Adolf Hitler deden. Maar het kwam niet goed.

Natuurlijk is het niet zo, dat alle geloof bij voorbaat fout is. Wie gelooft dat morgen vermoedelijk de zon weer zal opkomen, omdat dat tot nu toe altijd gebeurd is, heeft een punt. Maar wie in het wilde weg een of andere strongman of oplichter gelooft, doet dat in feite om sociaal te scoren. Op korte termijn kan dat sociaal handig zijn. Op langere termijn is het vragen om problemen.

Als je die beperking in het achterhoofd houdt, zijn (irrationeel) geloof en (rationeel) verstand dus inderdaad totaal verschillend. In het ene geval volgen we ons systeem 1, het emotionele babbelsysteem. In het andere geval volgens we ons systeem 2 (dat helaas bij moderne mensen vaak vrijwel volledig niet aanwezig is, omdat het nooit ontwikkeld is). Het systeem van het kritische, gerichte nadenken. Het systeem dat ons volgens de oude Joden een beetje gelijk maakte aan God, de Schepper.

Dat wil zeggen: via dat systeem konden we God, de Schepper in beginsel volgen en begrijpen. Wetenschappelijker geformuleerd: we konden de harde natuur een klein beetje voorspellen.