Antisemitisme is geen ideologie

 

In de Volkskrant van 3 november 2023 wijdt redacteur Peter Giesen een commentaar aan het conflict tussen Israël en Hamas onder de kop:  Antisemitisme is een verwerpelijke, giftige denkwijze die leidt tot ontmenselijking.

Die kop intrigeert me. Gaat het stukje inderdaad over antisemitisme? Als je het stuk leest, gaat het ook voor een groot deel over het conflict Hamas-Israël. Maar mogelijk zijn die twee in dit geval inderdaad gerelateerd.

Is antisemitisme inderdaad een 'verwerpelijke, giftige denkwijze die leidt tot ontmenselijking'? Je kunt beweren dat Joden als precies aanwijsbare groep niet bestaan, maar je kunt niet volhouden dat antisemitisme (jodenhaat) niet bestaat.

Eigenlijk gaat het niet om antisemitisme, maar om iets dat belangrijk wijder is. En het gaat uiteindelijk inderdaad om een bepaalde, corrupte manier van denken. Een manier van denken (via systeem 1) die mensen niet zouden moeten toepassen in combinatie met echte problemen.

Misschien moet ik dat toelichten. Als we samen eten en drinken en het gezellig willen hebben, is het prima om lekker te leuteren. Dat is als het ware het moment voor borrelpraat. Maar als we geconfronteerd worden met echte problemen die grote consequenties kunnen hebben, is die borrelpraat-modus de dood in de pot. In combinatie met echte problemen hebben we geen borrelpraat nodig (systeem 1 denken), maar serieus nadenken (systeem 2 denken). We moeten dan niet onze onderbuikgevoelens volgen, maar onze grijze cellen overuren laten maken. Want systeem 2 denken gaat niet automatisch, is vermoeiend en kost erg veel tijd. Verder moet het ook nog eens moeizaam geleerd worden en heeft niet iedereen er evenveel aanleg voor.

Wat ik goed vind aan het stuk van Giesen is dat het kort is. Positief vind ik ook dat de naam van de auteur vermeld staat. In zo'n stuk zit altijd opinie en dan is het irritant, wanneer dat zonder naam als redactioneel commentaar geplaatst wordt. Ook met de strekking van het stuk heb ik geen probleem.

Er is echter één passage die me opvalt en waarvan ik me afvraag of die klopt. Dat is deze:

"Antisemitisme is een oude, verwerpelijke ideologie die nu weer opleeft als gevolg van het Israëlisch-Palestijnse conflict."

Is antisemitisme inderdaad een ideologie, vraag ik me af. Is dat niet te veel eer? Het lijkt me ook niet te kloppen met de gebruikelijke definitie van antisemitisme als jodenhaat.

Ideologie

Wat is een 'ideologie' precies? Volgens het gratis online woordenboek van Van Dale (https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/ideologie), is dat:

"het geheel van ideeën dat ten grondslag ligt aan een politiek of filosofisch stelsel".

Kun je 'jodenhaat' bestempelen als een 'politiek of filosofisch stelsel' gebaseerd op een verzameling ideeën? Volgens mij is het eerder zo, dat de jodenhaters als puntje bij paaltje komt, merkwaardig weinig ideeën hebben. Wat ze (als volgelingen/gelovigen) wel hebben, zijn slogans en gebral. Lees hierover bijvoorbeeld het stuk in The Authoritarians van Bob Altemeyer over fundamentalistische gelovigen.

Wikipedia (https://nl.wikipedia.org/wiki/Ideologie) is voorzichtiger en stelt dat er geen consensus bestaat over de betekenis van de term. Oorspronkelijk was de term bedoeld om een 'wetenschap (leer) van ideeën' aan te duiden. Eigenlijk helemaal niet zo'n gek idee, maar op dat moment (1796) lukte het nog niet om dat in te vullen met op onderzoek gebaseerde kennis.

 

Alfa versus bèta

In feite kunnen we dat nu wel. De basisindeling voor kennis is alfa (systeem 1) versus bèta (systeem 2). Allereerst volgt dat uit het in deze blog eerder besproken soortenmodel (dat volledig empirisch gebaseerd is). Verder volgt het ook uit de behavioristische leertheorie (toegepaste gedragsanalyse).

Mensen hebben volgens de gedragsanalyse twee belangrijke manieren van verbaal communiceren: de mand en de tact. De mand is gedrag gericht tot het publiek van de spreker met het doel een bepaalde bekrachtiging uit te lokken. De tact is gedrag van de spreker dat de waarneembare werkelijkheid beschrijft met als uiteindelijk doel via die waarneembare werkelijkheid beloond (bekrachtigd) te worden.

Iemand die vraagt om de kaas levert een voorbeeld van een mand. Een boer die een vruchtboom tenslotte beoordeelt op de opbrengst daarvan, vormt een voorbeeld van een tact.

Die indeling stemt verder overeen met wat we weten over systeem 1 en 2 denken. Tenslotte hebben we als onafhankelijke bevestiging het eerder in deze blog besproken onderzoek naar alfa/bèta en intelligentie gebaseerd op de testscores van Amerikaanse eerstejaars en de door hen gekozen studierichtingen. Ook dat onderzoek liet in de empirische data een duidelijke alfa-bètafactor zien.

De basis van alfakennis is indruk maken op groepsgenoten en hun bijval verwerven. De basis van bètakennis is het correct voorspellen van harde natuurverschijnselen.

We vinden het alfa-bètaonderscheid ook terug in beschrijvingen van de verschillen in taal die stammen hanteren, die jagen en verzamelen. Tijdens de jacht in het oerwoud communiceert men belangrijk anders dan tijdens het verblijf in het relatief veilige dorp en tijdens het nuttigen van de buit. Het gaat kennelijk om een zeer oud en basaal onderscheid. Mensen hanteren (in beginsel) twee totaal verschillende manieren van taalproductie! Daarbij is niet gesteld dat deze bij moderne mensen beide even goed ontwikkeld zijn. Integendeel! Er zijn duidelijke aanwijzingen dat de tweede manier van communiceren (via systeem 2) vaak niet meer goed wordt beheerst.

Ideologie als geloof van de groep

Wikipedia vermeldt verder dat het begrip 'ideologie' later binnen de politicologie opgang heeft gemaakt en vermeldt daarover:

"De aanhangers van een ideologie bekeken de wereld steeds uit het perspectief van hun theorieën ten koste van wat waar en goed is. Bell werd hierin gesteund door filosofen zoals Albert Camus en Karl Popper. [7]"

De term 'ideologie' dus als aanduiding voor het geloof van de machtige groep. Voor de machtige groep geldt: might makes right. De machtige groep heeft lak aan een begrip als waarheid, het gaat erom de machtigste te worden. De ideologie is bindmiddel en weg naar de macht.

Het probleem met het geloof van de machtige groep is dat dat geloof natuurlijk volstrekt variabel is. Als de Grote Leider de ene dag een bepaalde groep ziet als ultieme vijand en de volgende dag als beste vriend, dan past iedereen zich binnen no time aan de nieuwe realiteit aan, tenzij men zijn hoofd wil verliezen. Waarheid is dat wat de Grote Leider vindt en zegt.

Als we deze omschrijving van ideologie accepteren, moeten we ons dus afvragen of het mogelijk is antisemitisme op te vatten als het geloof van een machtige groep?

De machtige groep die dan natuurlijk het meest in aanmerking komt waren de nazi's. En natuurlijk waren ze berucht om hun antisemitisme. Maar het nazi-geloof omvatte meer dan alleen antisemitisme. Men droomde ook van een Groot Duitsland en zag zichzelf als Ubermensch.

In dit verband geldt de opmerking: fascisten kunnen prima zonder God, maar niet zonder Satan. Het antisemitisme was dus een essentieel bestanddeel. De oorzaak van alle problemen moest een aanwijsbare minderheidsgroep zijn!

Ik denk dat je moet stellen, dat antisemitisme gewoon jodenhaat is. We kunnen dat al heel lang meten, we weten dat het om iets gaat dat belangrijk wijder is dan alleen jodenhaat. En dat het uiteindelijk gaat om een corrupte manier van denken. Het is het geloof in kreten en slogans, zonder te begrijpen wat die precies betekenen. Maar een ideologie is het niet.