''We hebben niets geleerd"

Volgens een bericht in de NRC van vandaag (19 september 2018) overleed dinsdag de filmmaakster Marceline Loridan-Ivens. Ze werd geboren als Marceline Rozenberg, maar gebruikte de namen van de mannen waarmee ze getrouwd was als achternaam.

Het bijzondere van Loridan-Ivens was dat ze kampoverlevende was en dat ze ook op hoge leeftijd zich daarover liet interviewen. Ze probeerde op scholen, aan de hand van haar film over Auschwitz-Birkenau (La petite prairie aux bouleaux) daar ook over te spreken. Ze stopte daarmee, niet omdat ze te oud werd, maar omdat leerlingen steeds vaker uit protest met hun vingers begonnen te knippen als ze over de Holocaust wilde vertellen.

Het NRC-artikel van Peter Vermaas (Kampoverlevende wilde waarschuwen) vermeldt de volgende passage: "'We hebben niets geleerd', herhaalde ze een paar keer in het loodzware gesprek. Ze had toen net het boekje En je kwam niet terug gepubliceerd. In de vorm van een brief aan haar vader beschreef de weduwe van de Nederlandse filmmaker Joris Iven daarin haar leven."

Ik vind die uitspraak van haar interessant en die uitspraak lijkt me in doorsnee ook wel waar. Het is ook een uitspraak die andere teruggekeerden wel gemaakt hebben. Wat toen gebeurde, zou opnieuw kunnen gebeuren. Er is in die zin nog niets veranderd. Dus wanneer je die uitspraak feitelijk bekijkt, zit er ogenschijnlijk veel waars in.

In die uitspraak zit echter ook iets van negatieve emotie. We hadden moeten leren, maar dat hebben we niet gedaan. In het citaat hierboven heeft de schrijver het over het 'loodzware gesprek'. Hij vindt het belangrijk om de lezer te laten weten, dat het bepaald geen opwekkend gesprek was.

Wanneer ik me verder in haar verdiep, blijkt dat boekje dat ze geschreven heeft, al even weinig opwekkend te zijn volgens lezers die daarop reageerden met een review. Ze heeft dus een boodschap voor de wereld, maar het is geen vrolijke boodschap. De wereld deugt niet en dat moeten we goed weten.

Dan is er dat milieu dat ze voortdurend opzoekt. Een beroemd filmmaker. Een belangrijke politica. Ze was lid van het Franse verzet, ze werd later lid van de Franse communistische partij en zocht vervolgens het gezelschap van oud-communisten. Ze schreef manuscripten voor Franse intellectuelen (die daar zelf kennelijk niet toe in staat waren of daar te lui voor waren). Ze verleende hand- en spandiensten voor het Algerijnse Bevrijdingsfront. Ze filmde samen met haar man in Noord-Vietnam de verwoestingen van de Amerikaanse bombardementen. Daarna zochten ze samen Ho Chi Minh, de Chinese strongman op dat moment, op. Ze maakt na de dood van haar man ruzie met het Nederlandse Filmmuseum.

Het lijkt dus onmiskenbaar dat ze hoog gescoord moet hebben op de alfa-bètafactor. Alfa's hebben de neiging sterk emotioneel te reageren op oorlog en ellende. Strijd wordt beantwoord met strijd. Ellende wordt beantwoord met depressieve gevoelens en verontwaardiging. Die gevoelens worden vervolgens de wereld in geslingerd. Die gevoelens motiveren, men heeft een boodschap voor de wereld.

Maar hoe moet je als wereld iets leren van die gecommuniceerde negatieve gevoelens? Als kampoverlevende heeft ze ongetwijfeld vreselijke dingen meegemaakt. Maar wat moeten andere mensen met die informatie beginnen? Moeten we allemaal depressief worden? Wat voor nut zou dat hebben?

Als je dus wilt dat de wereld iets leert op dit punt, zul je eerst moet zorgen dat de wereld iets kan leren. Je zult eerst de gebeurtenissen moeten bestuderen, analyseren en in kaart brengen. Je moet op een of andere manier die gebeurtenissen gebruiken om er een wijze les uit te trekken. En die wijze les, moet dusdanig simpel zijn, dat die ook uitvoerbaar is.

Dat is niet zo simpel. Dat betekent eindeloos veel gepieker, veel gezoek, veel onderzoek. Dat betekent het eindeloos ingaan van gangetjes die uiteindelijk dood blijken te lopen. En dat is dus niet leuk, althans de meeste mensen zullen dat niet leuk vinden. Veel leuker is het dan om praatjes te houden over wat je allemaal hebt meegemaakt en met een geheven vingertje plechtig te beweren: dat mag nooit weer gebeuren!

Kortom, ik vind haar boodschap moralistisch geleuter dat tot niets leidt. De strekking is kennelijk: luister naar mij, ik ben heel bijzonder. Maar in werkelijkheid heeft ze helemaal niets te vertellen, behalve dat ze heel bijzonder is.

Is het probleem simpel? Wie de Bijbel leest, ziet dat het probleem kennelijk na het vertrek uit het paradijs (de 'Hof van Eden') is ontstaan. Dat lijkt te kloppen met wat we inmiddels via onderzoek denken te weten. Na de uitvinding van de landbouw begint de ellende: de ene broer slaat de andere broer dood uit jaloezie. Een typische double-high reactie. Als jij meer hebt, dan ik, dan maak ik jou kapot.

De oude Joden probeerden het probleem vervolgens op te lossen met de Tien Geboden en vervolgens met nog heel meer voorschriften en wetten. Dat heeft allemaal niet gewerkt. Tegen de tijd dat Jezus als rechtzinnige Jood op het toneel verscheen, hadden de alfa's de macht stevig in handen. Zijn idee dat men terug moest naar de basis, werd hem dus niet in dank afgenomen.

De torenhoge alfa-bètafactor in zijn tijd, die hij kennelijk ook zag en wilde bestrijden, leidde vervolgens tot de opstand tegen de Romeinen die voor de Joden fataal afliep. Het probleem waar het om gaat, is dus niet simpel en is al minstens vijfduizend jaar oud.

Laten we nu eens wat kritischer naar de stelling van Loridan-Ivens kijken. Hebben we inderdaad niets geleerd? Wanneer je natuurlijk de grote grijze massa gaat interviewen over Hitler en de Holocaust kom je van een koude kermis thuis. 'Holocaust, wat is dat?' 'Wie was Hitler?' Dat soort reacties kom je dan ook tegen.

Maar je moet naar het totaal kijken. Allereerst is er dan als duidelijke mijlpaal het boek van Bob Altemeyer uit 2006: The Authoritarians. Dat boek is belangrijk, omdat het de basis van het fascistische systeem bloot legt en dat op zo'n manier doet, dat het voor iedereen te volgen is, die er wat moeite voor wil doen.

Wat Loridan-Ivens echter doet, is de gemakkelijke weg volgen. Ze verdiept zich in niets, ze weet niets, maar ze heeft ondertussen wel een grote babbel met een air alsof ze alles weet.  Ze wil wel scoren, maar ze vindt het niet relevant om verder te komen qua kennis.

Inmiddels schrijven we 2018. Wie deze blog leest, ziet dat het sinds kort duidelijk lijkt te zijn dat bevooroordeeldheid de variabele is die het fascistische systeem beschrijft. Is de bevooroordeeldheid laag, dan lukt het de strongman niet aan de macht te komen. Is de bevooroordeeldheid maximaal, dan staat het fascistische systeem op het punt van instorten.

Vervolgens begint ook duidelijk te worden wat bevooroordeeldheid precies is. Het is het verschil tussen alfa's en bèta's. Vervolgens beschikken we inmiddels over veel meer methodes om het vast te stellen. Op die manier valt te reconstrueren dat Loridan-Ivens kennelijk alfa was en blijkt vervolgens dat ze inderdaad ook die typische alfareactie vertoont.

De stelling 'we hebben niets geleerd' is dus, strikt genomen, volstrekte onzin. In de bijna 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft een klein aantal nerds inmiddels heel veel geleerd over het probleem.