De columns van Asha ten Broeke blijven me intrigeren. De column in de Volkskrant van vrijdag, 19 januari 2024, was getiteld: "Liever keutelen we het ravijn in, dan dat we ons een mooiere wereld voorstellen".
Over fascisme is wel eens beweerd: 'Fascisten kunnen wel zonder God, maar niet zonder Duivel!' De weg naar de ideale wereld die Ten Broeke voor zich ziet, is niet slechts je een mooiere wereld voorstellen, nee, er zijn ook gevaarlijke beren op de weg.
Wat is de duivel, die ze ziet?
''We kunnen niet zonder fossiele brandstoffen, niet zonder kapitalisme. Wanneer iemand dat kapitalisme bekritiseert, zien deze mensen [het publiek van de criticaster] geen spelende kinderen voor zich, maar een verschrikkelijke dictatuur -alsof de mensheid in al haar vernuft geen alternatief zou kunnen vinden voor een totalitair, bloedig staatscommunisme à la Stalin & co aan de ene kant en roofzuchtig, koloniaal kapitalisme dat de planeet zoals wij die kennen, langzaam vernietigt, aan de andere kant.
Wat rest is de onuitgesproken gedachte: beter blijven we gewoon min of meer doen wat we nu doen. Hooguit een beetje bijsturen. Beter de vrijwel zekere afgrond dan de onzekerheid van een betere toekomst die we ons niet kunnen voorstellen. Sociologen noemen dit 'de crisis van de verbeeldingskracht'."
De duivel die ze ziet, is het kapitalisme. We zijn zo gewend aan dat kapitalistische systeem, dat we ons niets anders meer kunnen voorstellen.
Ten Broeke is volgens eigen zeggen 'links'. En je ziet nu onmiddellijk een prachtige tegenstelling met rechts. Een rechts strongman zou ook beren op de weg zien naar een betere toekomst, maar die beren zouden dan de X zijn. De verdomde en verdoemde X, de oorzaak van alle problemen. Elimineer de X en je hebt de ideale wereld!
Je ziet dus hier heel concreet het probleem van zelf verklaard 'links'. Men komt met een vaag begrip op de proppen en zwaait dat als een soort toverwoord heen en weer. Maar wat moet je je daar als simpele ziel precies bij voorstellen?
Wat moet ik me daar bij voorstellen? Als psychometricus vind ik het heel erg fijn als een begrip meetbaar is. Of tastbaar. Kun je kapitalisme meten? Ik zie nog niet onmiddellijk hoe.
Aan de andere kant: ik begrijp haar punt. Het systeem waar we in zitten, beperkt onze manier van denken. Een stelling die in deze blog veelvuldig verdedigd is, zij het in andere bewoordingen.
Wat moeten we ons voorstellen bij het 'ravijn'? Wat is precies het probleem? Onze samenleving staat zo langzamerhand voor een aantal gigagrote problemen.
Allereerst hebben we een klimaatprobleem. Ik zag net op Windy dat we maandag weer storm krijgen. De zoveelste in korte tijd. Het blijft maar hard waaren en stormen. Een rustige dag is de laatste tijd een zeldzaamheid.
De oorzaak voor al die stormen is niet moeilijk te vinden. Als je op Windy kijkt, zie je dat er boven de oceaan voortdurend talloze grote depressies ontstaan. Niet echt een wonder, als je weet dat het oceaanwater abnormaal warm is voor de tijd van het jaar.
Die stormen zijn niet eens het echte probleem. Het echte probleem is de opwarming. Zoals het er nu uitziet is 1,5 graad Celsius opwarming binnenkort een gepasseerd station. En dat is nog niet alles: die opwarming gaat nog steeds sneller en sneller. Er is tot nu toe geen enkele evidentie dat we er in slagen ie opwarming constant te krijgen of zelfs volledig te stoppen. Het gaat voortdurend sneller.
Dan zitten we met een gigagroot milieuprobleem. We wonen onze omgeving uit, we vervuilen ons milieu en van de Natuur blijft steeds minder over. Gekoppeld aan het milieuprobleem is er een massaal extinctieprobleem. Steeds meer diersoorten en plantsoorten sterven uit. Alsof we prima kunnen overleven in een dode Natuur.
Dan is er de oorlog in Oekraïne. Poetin heeft al aangekondigd na Oekraïne niet te zullen stoppen. Hij gaat door, whatever it takes!
Er zijn nog meer grote problemen te noemen, maar voor het moment laat ik het hier even bij.
Zijn die problemen oplosbaar? Is de oorzaak inderdaad ons 'kapitalisme' en is het voldoende ons een mooie wereld voor te stellen, waarna alles helemaal goed wordt?
Ik denk dat het laatste deel van de vraag meer wensdenken is, dan realistisch denken. Als er een boom op je huis valt, kun je wel heel hard en heel lang proberen te denken dat het huis weer helemaal oké is en dat de boom weer fier rechtop in de tuin staat, maar volgens de wetten van de natuurkunde en ook volgens wat we weten uit de psychologie, moet je daar geen wonderen van verwachten. Bij experimentenblijkt de denkkracht van mensen weinig invloed op de omgeving te hebben, hoogstens op hun eigen gedrag. Misschien is dat ook wat Ten Broeke bedoelt: we zouden eigenlijk anders moeten doen! Maar dat bereik je niet met te gaan dromen.
Dan het eerste deel van de vraag. Onstaan onze problemen door het 'kapitalisme'?
In een samenleving van jagers/verzamelaars heb je amper eigen bezit. Bezit is daar maar lastig. Waar het om gaat, is dat je in het oerwoud en op de rivier voldoende kunt vinden en vangen. In zo'n niet kapitalistische samenleving is iedereen gelijk qua status, want uiteindelijk moet iedereen voor zichzelf zorgen. Verder is er de veilige groep als een soort sociaal vangnet en als verzekering tegen overvallen door naburige stammen. In het leven van jagers/verzameaars staan dus twee dingen centraal: genoeg eten bemachtigen en de groep hecht houden.
Het leven van jagers/verzamelaars kun je dus beschrijven als ultra links. Het is echt letterlijk: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Linkser kun je het niet vinden.
Deze in veel opzichten ideale samenleving leed schipbreuk door de uitvinding van de landbouw, zo'n tienduizend jaar geleden. Landbouw levert allereerst het probleem: wie doet het? Wie is er zo gek om moeizaam de grond te bewerken en langdurig het vee te bewaken? Niet iedereen heeft daar zin in, niet iedereen ziet daar het nut van.
Vervolgens ontstaat er een tweede probleem. Een boer moet voorraden aanleggen en aanhouden om de winter door te komen en het voorjaar. Verder heeft hij voorraad nodig om de slechte oogstjaren op te vangen.
Maar als lang niet iedereen van de groep meedoet aan dat vreemde en moeizame boeren, ontstaat de situatie dat boeren rijke voedselvoorraden hebben, terwijl andere mensen geen eten kunnen vinden.
De mensen die geen etenhebben, worden daar niet echt vrolijk van. Dat boeren ondertussen grote voorraden hebben, maakt ze kwaad en jaloers. Waarom geeft die rijke, vreemde stamgenoot niet een deel van zijn voorraad aan hen?
Als eenzame boer kunt je niet op tegen een verzameling boze mede burgers. Dat betekent, dat na de uitvinding van de landbouw de machtigste mensen het meeste te eten hadden en verder van alles het meeste hadden. Het loonde om zo machtig mogelijk te worden. En het loonde om lid van een machtige groep te zijn, want dan was je kostje gekocht.
De basis van kapitalisme, van bezit, van eigendom is de uitvinding van de landbouw. Als je landbouw en dergelijke afschaft, komen we allemaal om van de honger. Dat gaat dus niet.
De tweede pijler van kapitalisme is de machtige strongman. De strongman heeft de meute georganiseerd en heeft daardoor macht. Omdat hij macht heeft, kan hij zich de voorraden van de boeren in zijn omgeving moeiteloos toe-eigenen. (In ons land is de vorst of strongman vrij machteloos gemaakt en vervangen door het centraal gezag.)
De derde pijler van de moderne samenleving, zoals we die in Nederland hebben, is de democratie. De strongman heeft de macht, maar is zonder zijn leger van gelovigen niets. Zodra dat leger van gelovigen zich organiseert, kan men vervolgens met zijn allen proberen de strongman in te perken.
Je kunt dus niet zonder landbouw, je kunt niet zonder strongman of vervanging daarvan (een centraal gezag), en je kunt niet zonder democratie. Dus een systeem van afspraken en weten waardoor de strongman aan banden wordt gelegd.
Het zwakke punt in dit geheel, is de menigte van mensen die door de strongman gevoed worden: de mensen die hij 'bestuurt' en plundert. Die mensen moeten samen via wetgeving en instituties het centrale gezag in het gareel houden. Dat lijkt misschien makkelijk, maar is het niet.
We moeten dus focussen op de gewone burger. Daar zit het probleem, daar zit de oplossing.
Maar wat wil die gewone burger? Die gewone burger wil eten, wil liefst zo min mogelijk doen, wil vertier, wil vakantie, wil een auto, wil een knappe vrouw of een knappe man, wil kinderen, wil een huis, wil een tuin, wil een tuinman, wil nog een auto, wil een chauffeur, wil ontspanning, wil kleren, wil het warm in huis, wil een mooie omgeving, wil geen problemen aan zijn hoofd, wil lang leven, wil veel eten, wil buitenshuis eten, wil veel vrienden, wil veel seks en ga zo maar door.
De gewone burger is in de eerste plaats vooral geïnteresseerd in het eigen wel en wee. En ligt 's nacht bepaald niet wakker van de vraag, hoe hij het 'centrale gezag' kan bijsturen. Maar als hij of zij dat niet doet, doet niemand het!
Op die manier is het mogelijk, dat we eindigen we met iemand als Wilders, die de hielen likt van Poetin.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten