De Wet van Jante

Laatst bijgewerkt op 16-8-2018 om 0.52


Op de BBC-site kwam ik een videoclip tegen over Janteloven (hier). Deens en Noors voor: de Wet van Jante.

De clip introduceert de Wet van Jante op een leuke manier, maar de eerste keer kijken, miste ik veel van de verstrekte informatie. Nu ik de clip een paar keer bekeken heb, beginnen sommige scenes beter op hun plek te vallen.


Janteloven

De Wet van Jante is een soort Scandinavische Tien Geboden voor hoe het hoort. De wet is bedacht door de Deens-Noorse schrijver Aksel Sandemose (1899–1965).

Hij zag deze tien geboden als een uiterst negatief iets. Als een eng keurslijf waaraan hij graag wilde ontsnappen. Zijn beschrijving van de Wet van Jante was dus vooral bedoeld als satire. Het was een poging de in zijn ogen beperkte, foute en verstikkende Scandinavische mentaliteit te bekritiseren.

Zijn beschrijving van die Scandinavische mentaliteit was echter ook raak en treffend. Het is inderdaad kennelijk hoe mensen daar vaak denken. Het gevolg was dat de Wet van Jante een soort geschreven ongeschreven gedragscode werd. Je behoort je aan Janteloven te houden.

Hoe luidt die Wet van Jante precies? Wikipedia vermeldt de tien geboden als volgt (hier):

1.  Je moet niet denken dat je wat bent.
2.  Je moet niet denken dat je even veel bent als wij.
3.  Je moet niet denken dat je slimmer bent dan wij.
4.  Je moet je niet inbeelden dat je beter bent dan wij.
5.  Je moet niet denken dat je meer weet dan wij.
6.  Je moet niet denken dat je meer bent dan wij.
7.  Je moet niet denken dat je deugt.
8.  Je moet niet om ons lachen.
9.  Je moet niet denken dat iemand om je geeft.
10.  Je moet niet denken dat je ons wat kunt leren.

Er is ook nog een soort strafbepaling, een elfde regel, die in het Engels is vertaald als (hier): "Perhaps you don't think we know a few things about you?" Misschien weet je niet, dat wij het een en ander over jou weten? Met andere woorden: kijk een beetje uit, want wij onthouden, hoe jij je gedraagt.

De weinige keren dat ik mijn vakantie in Zweden doorbracht, viel me op dat het een heel ontwikkeld land is (overal boekwinkels, overal cultuur, muziek en mode), maar dat het tegelijkertijd ook een heel streng land is. Haal het niet in je hoofd te denken dat je het niet al te nauw hoeft te nemen met de regels, want die regels zijn er niet voor niets en gelden voor iedereen, zonder aanziens des persoons. Hou je aan onze regels, want anders heb je een probleem!

Min of meer volledig het tegenovergestelde van het Trumpiaanse Amerika. Het uitgangspunt van Trump is dat als je maar geld hebt, beroemd bent en macht hebt, je in Amerika overal mee weg kunt komen. Toen Trump University misliep, kocht hij de vervolging voor fraude af met iets van 25 miljoen dollar. (Ik heb het bedrag niet nagezocht.) De totale opbrengst van de oplichting was echter mogelijk nog belangrijk hoger. In plaats van de man op te sluiten, maakten ze hem president.


De alfascore van Aksel Sandemose

Wat me in de BBC-clip opvalt, is dat Aksel Sandemose door iemand die hem goed gekend moet hebben, wordt omschreven als een uiterst onaardig en egocentrisch mens. Die goede bekende is zijn kleindochter Iben Sandemose, die een boek over hem schreef en dat zelf illustreerde. Hij dronk te veel, hij was onaardig voor zijn kinderen en voor zijn verschillende vrouwen. Die hij vervolgens ook nog eens bedroog met meerdere minnaressen, die hij ook weer behandelde als oud vuil.

Volgens zijn kleindochter zag hij zichzelf als onvoorstelbaar groot en belangrijk en zijn vrouw als volstrekt onbeduidend. Zijn minnares werd door haar klein en ondersteboven afgebeeld op de achterflap van het boek.

Let ook op haar strakke gezicht als ze het over hem heeft. De herinnering aan haar grootvader roept niet een glimlach op, maar een strak gezicht.

De Nederlandstalige Wikipedia geeft over hem nog aan informatie dat hij na 1930 schreef in het Noorse Riksmål. De Noorse Rijkstaal, die volgens Wikipedia, de meest conservatieve vorm van Noorse schrijftaal is. Sandemose gebruikte plechtige schrijftaal om zijn verhaal kracht bij te zetten.

Ik zou verwachten dat Sandemose torenhoog scoort op de alfa-bètafactor: hij was kennelijk een uiterst bevooroordeeld en vooringenomen persoon. Hij was schrijver van fictie. Hij gedroeg zich uitgesproken onaardig en asociaal. Hij was oneerlijk en onbetrouwbaar. Hij zag zichzelf als heel belangrijk en zijn naaste verwanten als oud vuil. En hij koos voor een uiterst conservatieve taalvorm, die vermoedelijk weinig lezers aansprak, maar die hem een aureool verschafte van deftig en bijzonder.

Die hoge score op de alfafactor lijkt zijn negatieve houding tegenover de Wet van Jante te verklaren. Wat hij wilde doen en zijn, was alles wat volgens de Wet van Jante als fout gold en niet hoorde.

Sandemose schreef over de elfde regel, de strafbepaling (volgens de Engelstalige Wikipedia): "That one sentence (the eleventh rule), which acts as the penal code of Jante, as such was rich in content. It was a charge of all sorts of things, and that it also had to be, because absolutely nothing was allowed. It was also an elaborate indictment, with all kinds of unspecified penalties given to be expected. Furthermore it was useful, depending fully on tone of voice, in financial extortion and enticement into criminal acts, and it could also be the best means of defense."

Het eerste dat me in deze passage opviel, was dat er iets niet klopte. Hij stelt: ". . . because absolutely nothing was allowed." . . . omdat absoluut niets was toegestaan. Maar de tien regels van de Wet en ook de elfde regel, stellen dat niet. Slechts twee regels hebben betrekking op waarneembaar gedrag, de overige acht regels gaan over wat je moet denken/geloven. Die twee regels die betrekking hebben op waarneembaar gedrag zijn dat je niet voor onderwijzer of docent moet spelen en dat je mensen niet moet uitlachen.

Zeker de laatste bepaling lijkt me voor een samenleving heel verstandig, omdat uitlachen een heel normale reactie kan zijn op een onverwachte situatie, die echter door de ander gemakkelijk als belediging en agressie kan worden opgevat en op die manier snel kan leiden tot geweld en langdurige vetes. In een samenleving waar het leven hard is en waar je te maken hebt met een overweldigende natuur, zodat je op elkaar bent aangewezen, het laatste dat je wilt.

Wanneer je die alinea van Sandemose over de elfde regel, de strafbepaling, vervolgens kritisch bekijkt, blijft er eigenlijk niets van over. Het is allemaal onzin en gebakken lucht. Zware termen die in dit geval niet echt op hun plaats zijn. De regel is immers slechts: je mag doen wat je wilt, maar let op wat je doet, want we onthouden het wel.

Ik denk dat de Wet van Jente typisch de boerencultuur beschrijft, de bètacultuur. Je maakt je waar door je handjes te laten wapperen en niet door grote verhalen over jezelf rond te strooien. Aksel Sandemose deed juist liever het laatste, dan het eerste en vond daardoor die door hem zelf verwoorde wet, helemaal niks.

-----------------------------------------------------
'Leidende blog' en Janteloven

Met de stelling in de kop dat dit de 'leidende' blog is, bevind ik me in het kader van de Wet van Jante natuurlijk wat op glad ijs. Mijn tante zou bij iemand die zichzelf de hemel in prees, opmerken: 'Interessant, wie zegt dat precies?'

Mijn stelling heeft echter niet betrekking op de auteur van deze blog, maar op deze blog. Voor zover ik weet en kan nagaan, is het op dit moment een juiste en informatieve aanduiding.

Lezers zullen soms geneigd zijn dat waardeoordeel te koppelen aan de auteur. Dat is echter associatief denken en lijkt me niet terecht. De relativiteitstheorie geldt als een mooi stuk werk, maar dat betekent niet, dat Einstein alleen maar prachtige dingen deed. Het was soms een uiterst vreemde man.

B. F. Skinner merkte over het schrijven van een boek (of een artikel of een blog) ooit op, dat dat geen verdienste was van hem als auteur. Gegeven de juiste omstandigheden, kon hij niet anders. Je moest hem zien als een kip die een ei legde. Een standpunt waar ik me graag bij aansluit.

Dat het ei misschien bruikbaar is, betekent niet dat we de kip een standbeeld gunnen. De realiteit is helaas precies andersom. We eten het beest maar wat graag op. Ik hoop van harte dat mij dat lot bespaard blijft.
-----------------------------------------------------

De Wet van Jante en de alfafactor

Terug naar de clip en de Wet van Jante. Een belangrijk punt is dat de Scandinavische landen als de meest succesvolle ter wereld gelden (men kan hiervoor naar verschillende criteria kijken, maar het resultaat is voortdurend ongeveer hetzelfde), terwijl Janteloven aan de andere kant precies de essentie van die Scandinavische samenleving lijkt te verwoorden.

In de clip stelt Kim Orlin Kantardjiev, adviseur van het Noorse Hoger Onderwijs (op ongeveer 1:00): "I'm sure Janteloven is a part of it . . ." Hij vervolgt dan met: ''. . . you can't have it both ways." Hij omschrijft die twee uitersten als: "[You can't have] complete individuality, where everyone just ignores the rules and still have a harmonious, equal society. It does not work that way, so you get to choose."

Janteloven is een bestanddeel van het Scandinavische succes. Je kunt niet allebei tegelijk hebben. Aan de ene kant volledige individualiteit, waarbij iedereen de regels negeert. Aan de andere kant een harmonieuze samenleving waarin iedereen gelijke rechten heeft. Zo werkt het niet, dus je moet kiezen.

De Britse samenleving maakt een klasse-onderscheid. Je kunt veel dingen doen, omdat je rijk bent of omdat je een bepaalde achtergrond hebt. Terwijl Janteloven zegt: nee, dat kan niet. Wij zijn hier met veel mensen, wij maken de regels en niet jij in je eentje.

Kantardjiev ziet dus twee uitersten. Aan de ene kant een egalitaire samenleving waarin iedereen zich aan de wet en de regels moet houden. Aan de andere kant een hiërarchische samenleving waarin de hoogstgeplaatsten de regels zelf maken en zelf bepalen wat ze doen.

In feite beschrijft hij daarmee de alfa-bètavariabele. De bètakant staat voor de boerensamenleving, waarin iedereen in beginsel even veel is. Het resultaat telt, maar niet het individu. Aan de andere kant staat de alfacultuur waarin de hoogste in de hiërarchie de absolute macht heeft en kan doen, wat hij wil.

Je zou de Wet van Jante dus kunnen zien als een soort operationalisatie van de boerenfilosofie van de bèta's.



Alfa's over de Wet van Jante

Een punt dat me in de reacties op Janteloven opvalt, is dat men er vaak meer van maakt en meer uit afleidt, dan er staat. Volgens de Wet mag je echt wel met slimme oplossingen komen, maar je moet niet bij voorbaat van jezelf denken en beweren dat je met slimme oplossingen komt. En mocht je met een slimme oplossing komen, dan geeft dat je daarna niet het recht een speciale status te claimen. Ook dan geldt de Wet ook nog steeds voor jou en dien je je te houden aan de regels.

De Deense 'uitvinder' Peter Madsen is een mooi voorbeeld van een Deen waarbij de Wet van Jante volledig niet aanwezig was. Het bijzondere van Peter Madsen is dat hij zich met een bepaalde mate van succes wist uit te geven voor uitvinder. In werkelijkheid heeft de man nooit iets uitgevonden, behalve wilde verhalen. Ook op grond van andere informatie, denk bijvoorbeeld aan de duikboot-moord, lijkt duidelijk dat het hier ging om een extreme alfa.

Het moet dus gaan om de oplossing van het probleem en niet om de persoon die het probleem oplost. Dat is kennelijk een punt dat men zelfs in Scandinavië lastig is begonnen te vinden. Iets dat valt te verwachten doordat deze samenlevingen veel rijker en daardoor minder hard zijn geworden.

Nadat Kantardjiev in de clip de voordelen van Jante Law heeft bezongen, wordt (op 4:45) het tegenovergestelde standpunt verwoord door hoogleraar literatuur Kirsten-Shepherd Barr. Door die functie ben je geneigd te denken dat zij het alfa-standpunt zal verwoorden. Dat blijkt te kloppen.

Ze stelt over de Wet van Jante: "And so there's the first road to freedom and  . . eh hum, getting away from those rules." Zij ziet als de eerste weg naar de vrijheid, loskomen van die Jante-regels. Precies het tegenovergestelde idee dus van wat Kantardjiev verwoordde.

Als de Wet van Jante staat voor democratie, dan wordt de weg naar het tegenovergestelde dus verkocht en gepropageerd als de weg naar de ultieme, absolute vrijheid. In werkelijkheid is dat dan echter alleen de ultieme en absolute vrijheid van de rijken en de machtigen. Eindelijk worden we niet langer gehinderd door al die lastige, democratisch vastgestelde, wetten en regels en kunnen we ongestoord doen waar we zin in hebben.


David Nikel over Jante Law

Op deze site (hier) valt een artikeltje van David Nikel te vinden over de Wet van Jante. Hij vat de Wet van Jante samen als: "Putting society ahead of the individual, not boasting about individual accomplishments or being jealous of others." De samenleving voor het individu stellen, niet opscheppen over individuele prestaties en niet jaloers zijn op anderen. Nog iets verderop beschrijft hij Janteloven als: "the anti-bragging approach." De niet opscheppen benadering.

Hij merkt echter ook op: "there is a growing anti-Janteloven movement in Norway." Er is een groeiende anti-Janteloven beweging in Noorwegen. Wat is er tegen op de anti-opschep benadering die de Scandinavische landen tot de beste samenlevingen van de wereld gemaakt heeft?

Hij merkt daar over op: "In the entrepreneurial circles I move in with my freelance writing, I meet many Norwegians who believe the anti-bragging approach is holding the country back from achieving more success on a global scale." Hij is freelance schrijver. In die hoedanigheid ontmoet hij veel Noren die geloven dat de anti-opschep benadering het land tegenhoudt bij het bereiken van (nog) meer succes op wereldwijde schaal, stelt hij.

Let wel. Je beschikt over het wondermiddel X dat je tot de allerbeste in de wereld heeft gemaakt. Vervolgens bedenk je dat wondermiddel X de oorzaak is, dat je niet nog hoger bent gekomen op de ladder van superieure samenlevingen. Ik denk, dat je iemand die zo denkt, beter kunt opsluiten in een inrichting voor ongeneeslijke zieke en gevaarlijke geesten.

Als onderbouwing van deze stelling bevat zijn artikel een link naar een verhaal over Anita Krohn Traaseth (hier), voormalig hoofd van Hewlett Packard Noorwegen. Nikel maakt daarvan: 'successful businesswoman'. Dat je hoofd van zoiets bent geweest, betekent echter vermoedelijk vooral dat je een grote bek hebt en handig weet te kletsen. Met andere woorden: dat je een hoge alfascore hebt.

Hewlett Packard heeft op het gebied van management een vrij trieste reputatie opgebouwd. Denk aan de miskleun die men maakte door Carly Fiorina tot CEO te benoemen. Carly groeide uit tot een wereldwijde beroemdheid, die bijna voortdurend speeches gaf en nooit een dag had dat haar haar slecht zat. Om de grootste computermaker ter wereld te worden (een volstrekt irrelevant doel, omdat aandeelhouders daar niets voor kopen), liet ze HP voor 24 miljard dollar Compaq kopen. Een fusie die HP veel kostte, maar weinig opleverde (hier).

Bij de laatste laptops die ik aanschafte, bleek het HP-alternatief belangrijk duurder, qua technische specificaties een stuk minder te bieden dan de concurrent en tot overmaat van ramp bleek deze reeks modellen ook nog een ernstige ontwerpfout te bevatten. Kennelijk is iets relatiefs simpels als het bouwen van een goede laptop voor HP tegenwoordig soms al een brug te ver.

Wie wat Traaseth beweert, wat beter bekijkt, hoeft daar overigens niet vreemd van op te kijken. Ze stelt: "I’ve had 100 “speed dates”, taking 10 minutes with my colleagues, customers and other partners. The more meetings I have, the clearer the competences and need for Innovation Norway becomes in my mind. A lot of people in Norway have opinions about the organisation . . ."

Ze wil leiding geven aan een vage en lastige organisatie: Innovation Norway. Een instelling die alleen dankzij overheidsgelden van de Noorse overheid kan overleven. Ze komt dan met een reclamebabbel aanzetten dat ze met 100 mensen 10 minuten gesproken heeft. Men heeft dus een roeptoeter ingehuurd, iemand die kennelijk niet in staat is en niet gemotiveerd is tot serieus nadenken.

In het artikel claimt ze een 'best selling author' te zijn. Ze is zichtbaar en heeft meningen, claimt ze alsof dat enige verdienste zou zijn. Bij nazoeken op Amazon.com blijkt ze één boek geschreven te hebben. Het boek heeft drie lezers reviews die uitermate kort zijn. De desbetreffende reviewers hebben kennelijk het boek amper gelezen of daar althans niets van waarde uit kunnen halen.

De ondertitel van het boek lijkt me in dit verband ook veelbetekenend: Confessions of a Female Leader. Ze presenteert zichzelf als vrouwelijk leider. Ik ben heel bijzonder, want ik ben leider en ik ben vrouw. Het lijkt me dat het hier vooral gaat om iemand die een sterke drang heeft zichzelf te verkopen met een 'fraai' verhaal. Ook in dit geval lijkt dus de hoge alfascore te botsen met de Wet van Jante.

Waarom besteedt Nikel aandacht aan zo'n roeptoeter? Als freelance auteur is hij afhankelijk van deze dame die het geld van de Noorse overheid mag uitgeven voor volstrekt onduidelijke projecten zoals het schrijven van brochures.

Vermeldt Nikel andere bronnen om plausibel te maken dat Janteloven minder populair begint te worden? Dat doet hij niet of amper. Hij geeft verder alleen de tekst van een liedje van een niet met name genoemde Deense band die niets opheeft met de Wet van Jante. Zijn artikel  is kennelijk vooral ook bedoeld om Traaseth voor het voetlicht te brengen.

Het leuke van zijn artikel is dat het gevolgd wordt door een aantal reacties. Sommige mensen vinden die tien regels helemaal niets, anderen zien die regels juist als positief. Kennelijk komt ook hier de alfafactor terug.

Je zou verwachten op grond van het voorgaande dat de mening over de tien geboden van de Jante Law een indicator is voor de score op de alfa-bètafactor. Ik heb het (nog) niet systematisch onderzocht, maar het zou me niets verbazen.