Bevooroordeeldheid als probleem

Laatst bijgewerkt op 21-8-2018 om 14:57


Wanneer ik de voorgaande blogposts kort samenvat, dan draait bij discriminatie/agressie alles om 'bevooroordeeldheid'. Alles wat er bekend is, lijkt uiteindelijk verklaard te kunnen worden via die ene variabele.

Bevooroordeeldheid (in het Engels: prejudice) meten we door een lijst (negatieve) uitspraken over mensen van minderheidsgroepen te laten beoordelen. We gebruiken die maat als indicatie voor geneigdheid tot discriminatie en agressie.

Verder kun je die maat ook interpreteren als de geneigdheid tot irrationeel geloof. Mensen doen immers uitspraken over andere mensen en andere groepen die niet zo aardig zijn, die consequenties kunnen hebben, terwijl die uitspraken niet op deugdelijke evidentie gebaseerd zijn.

Wanneer je die maat zo bekijkt, is er weinig reden om aan te nemen dat mensen steeds minder gelovig worden. Afgaande op wat we weten, worden ze juist steeds 'geloviger', maar dus ook agressiever.

Het jarenlange onderzoek op dit gebied heeft twee aansturende variabelen voor bevooroordeeldheid opgeleverd. Je zou ook kunnen zeggen 'oorzaken', maar dat is zo'n beladen woord en strikt genomen iets te sterk. Die twee aansturende variabelen zijn: sociale dominantie en autoritarisme. Samen bepalen die bevooroordeeldheid vrijwel volledig.

Vervolgens lijkt bevooroordeeldheid ook te voorspellen of men zich achter de strongman zal opstellen, of men die zal steunen en zal kiezen. Tenslotte maakt bevooroordeeldheid ook optimaal onderscheid tussen alfa's en bèta's. Het is de variabele waarop beide groepen maximaal verschillen.

Bevooroordeeldheid kan in ieder geval op twee totaal verschillende manieren betrouwbaar gemeten worden. Rechtstreeks en indirect via sociale dominantie en autoritarisme. Vermoedelijk zijn er nog veel meer manieren mogelijk. Het meten van bevooroordeeldheid is dus niet het probleem.

Verder lijkt bevooroordeeldheid ook nog de variabele te zijn die de levensfase van de cultuur, civilisatie of samenleving beschrijft. Civilisaties ontstaan, bereiken een bloeiperiode, raken in verval en gaan tenslotte weer onder. Denk bijvoorbeeld aan het Romeinse Rijk. Zo zijn er veel meer voorbeelden bekend, hoewel die meestal niet zo uitvoerig beschreven zijn.

Als meten niet langer het probleem is, willen we natuurlijk graag zo'n belangrijke variabele kunnen beïnvloeden. We willen die in dit geval graag kunnen verlagen. We willen discriminatie en agressie tegengaan en de productie in een samenleving maximaliseren (op een verstandige manier, zonder roofbouw en blijvende vervuiling).

Wanneer we bevooroordeeldheid willen kunnen beïnvloeden, moeten we begrijpen hoe bevooroordeeldheid precies tot stand komt. We hebben een model nodig van bevooroordeeldheid. We moeten bevooroordeeldheid als het ware openbreken.

Misschien is dat niet simpel. In 1950 toen The Authoritarian Personality verscheen, was immers ook al duidelijk dat bevooroordeeldheid en fascisme min of meer hetzelfde waren. Om  vat op het begrip 'fascisme' te krijgen, kwam men toen op het idee dat er iets als autoritarisme moest bestaan. We weten nu dat dat inderdaad bestaat. Daarnaast hebben we inmiddels ook sociale dominantie gevonden als aansturende variabele.

We hebben dus inmiddels als het ware wel de oorzaken van fascisme en bevooroordeeldheid blootgelegd, maar zijn nog steeds niet in staat het te manipuleren. Het te verhogen of te verlagen. Bevooroordeeldheid is dus nog steeds niet opengebroken.

Als ik terugkijk op het empirische onderzoek naar discriminatie dan begon dat met vooroordelen. Vervolgens bleek dat het helemaal niet moet gaan om vooroordelen, maar om bevooroordeeldheid. Dat is iets totaal anders.

In het ene geval gaat het om een fout idee. In het andere geval gaat het om een persoonlijkheidseigenschap. Het probleem is niet het foute idee, maar dat sommige mensen steeds weer opnieuw in foute (irrationele) ideeën gaan geloven. Het probleem is dat sommige mensen een soort aangeboren neiging lijken te hebben gevaarlijke onzin te geloven.

We formuleren het dan echter negatief. We hebben als het ware een vertroebelde blik op de werkelijkheid. Het probleem is niet dat mensen foute ideeën geloven. Het is heel gemakkelijk om een fout idee te geloven. Het geloven van foute ideeën gaat via systeem 1 en dat hebben we allemaal, werkt snel, gaat volautomatisch en kost amper energie. We delen dat systeem met vrijwel ieder mogelijke diersoort op aarde.

Het is dus niet bijzonder dat mensen bevooroordeeld reageren, dat ze zich laten leiden door vooroordelen en emoties. Het is bijzonder als ze dat niet doen. Het bijzondere van mensen ten opzichte van de andere diersoorten, was hun geweldige vermogen tot denken en het manipuleren van de omgeving. Het bijzondere was dat ze over een systeem 2 beschikten. Iets waar vermoedelijk geen andere diersoort in dezelfde mate over kon beschikken.

De vraag is dus niet: hoe kunnen we bevooroordeeldheid verminderen? De vraag moet omgedraaid worden. Het moet zijn: hoe kunnen we onbevooroordeeldheid vermeerderen? Hoe kunnen we mensen beter leren informatie objectief (onbevooroordeeld) te verwerken? Hoe kunnen we mensen beter leren kritisch te denken en zorgen we dat ze minder gemakkelijk te pas en te onpas gaan babbelen en hun eigen verhalen vervolgens als absolute waarheid gaan zien?

Wanneer dit klopt, is het probleem dus niet dat mensen discrimineren en irrationeel denken, maar is het probleem dat ze in de moderne samenlevingen vaak onvoldoende leren om rationeel te denken.

Als deze veronderstelling klopt, vallen de Holocaust en de Tweede Wereldoorlog te verklaren als een onderwijsprobleem. De Holocaust en de Tweede Wereldoorlog zijn dan het resultaat van slecht onderwijs op het gebied van rationeel denken.

Nu is dit wat erg sterk gesteld. We weten niet zeker of het mogelijk is om mensen te leren om rationeel te denken. Verder is ook de motivatie belangrijk. Je moet het niet alleen kunnen, maar je moet ook gemotiveerd zijn om het daarna te doen. Iets dat in de praktijk niet altijd even eenvoudig is.

Het probleem is dus tweeledig. Je moet mensen eerst leren rationeel te denken en vervolgens moeten we het zo inrichten, dat ze dat ook inderdaad gaan doen. Dat betekent dat rationeel denken voordeel moet opleveren. In de huidige cultuur lijkt vooral het omgekeerde het geval. Denk aan iemand als Trump. Irrationeel denken levert vaak in sociaal opzicht veel voordeel op.

Het eerstvolgende probleem om bevooroordeeldheid open te breken is dan nagaan wat precies het verschil veroorzaakt tussen irrationeel en rationeel denken. Tussen alfa- en bètadenken. Al eerder bleek dat alfa's belangrijk anders denken dan bèta's (hier en hier). De vraag is nu: waardoor ontstaat dat verschil precies? Wat is de oorzaak voor dat verschil in denken?