Anorexia III: anorexia en Münchhausen by Proxy

Laatst aangepast: 12-12-2019 om 1.04


In de NRC.next kom ik vandaag (10 december 2019) een groot verhaal tegen over de dood van Noa. Het is een interview met de ouders van Noa. Noa overleed op 2 juni, een paar dagen nadat ze gestopt was met eten en drinken. Er werd verondersteld dat ze 'anorexia' had.


Meer aandacht voor anorexia leidt tot meer overbodige anorexia-doden

Ik schreef op deze blog eerder over anorexia (hier en hier). Mijn eerste blogpost was een reactie op het kabinetsplan om dit soort problemen -- nadat men de snelheid op de autoweg teruggebracht had naar 100 -- voortvarend aan te pakken.

Die twee zaken lijken misschien ongerelateerd, maar politiek is nu eenmaal een bedrijf waar alles draait om beeldvorming en kordaat optreden. Wanneer je op het ene punt bakzeil moet halen, is het logisch dat je iets anders zoekt om je daadkracht te tonen.

De strekking van mijn reactie was dat die actie op termijn vrijwel zeker tot nog belangrijk meer overbodige anorexia-doden zal leiden. Een resultaat waar we mijns inziens niet blij mee hoeven te zijn.

De reden om dat te denken, is dat 'anorexia' niet een ziekte is, maar gedrag. Dat betekent dat het de normale gedragswetten volgt. Het stuk van de psychologie dat al iets van honderd jaar oud is en staat als een huis. Wat in de natuurkunde de zwaartekracht-theorie van Newton is, is de behavioristische gedragspsychologie in de psychologie. Geen enkel stuk psychologie is zo solide onderbouwd als de gedragsanalyse.

Het vreemde is echter dat die kennis nogal weggezakt, lijkt te zijn. Als je tegen de gemiddelde psycholoog over gedragsanalyse begint, kijkt hij je glazig aan en draait hij zich vervolgens om. Dat is zijn taal niet, dat is zijn ding niet.

Ik denk dat ook wel te kunnen verklaren. Ooit lang geleden had ik een discussie met collega's. Ze vonden de gedragsanalyse helemaal niets. Maar, wierp ik tegen, het voorspelt wel voortdurend precies wat er gebeurt. Ja, vonden ze, dat is misschien wel zo, maar daar gaat het niet om. Die theorie voelt niet goed. Het is een vreemde manier van denken. Wij vinden die behavioristische gedragsanalyse helemaal niet tof.

Ik kon op dat moment hun reactie niet goed plaatsen. Als empirisch wetenschapper zoek je een theorie die correct voorspelt. Niet een theorie die je 'lekker' vindt. Maar mijn collega's dachten op dit punt dus duidelijk totaal anders over wetenschap dan ik.

Nu denk ik die reacties wel te kunnen plaatsen. Mensen hanteren twee systemen om waarheid vast te stellen. Mensen in de alfa-cultuur voelen waarheid. Als de theorie in de mode is, als ze goed voelt, als andere mensen die theorie ook geloven, als autoriteiten hun vertellen dat het zo is, dan voelt de theorie goed. Het gevoel vertelt, dat het zo moet zijn. Het positieve gevoel dat de theorie oproept, betekent dat de theorie waar moet zijn.

Bèta's stellen waarheid vast door te kijken of de theorie klopt met de bekende feiten, met de bekende waarnemingen. Einstein bedacht een uiterst vreemde theorie, maar het was wel een theorie die correct voorspelde. Dankzij die vreemde manier van denken werkt onze TomTom.

Terug naar anorexia. Bij 'anorexia' gaat het om gedrag. Om gedrag te begrijpen, moet je bij een goede gedragspsycholoog zijn. Maar die zijn schaars, want gedragsanalyse vereist een vreemde manier van denken, die je wel hebt als bèta, maar niet als alfa. Veel psychologen willen graag mensen helpen, dat betekent in de praktijk dat ze doorgaans 'alfa' zijn. Zo'n uitspraak is niet de manier waarop een bèta denkt.

Hoe ziet de gedragspsycholoog anorexia? Natuurlijk als gedrag. Maar waar komt dat gedrag vandaan? Wat is de oorzaak? Op dit punt weten we iets: in bepaalde culturen komt het niet voor. Het is dus een cultureel iets. De omgeving werkt in op iemand.

Gedragspsychologisch gezien, is dat niet zo vreemd. Mensen zijn extreem gevoelig voor hun sociale omgeving. Aandacht is een bekende en krachtige bekrachtiger ('reinforcer'). Wanneer de omgeving dus maar reageert op bepaald gedrag, zal dat gedrag in frequentie en sterkte toenemen. Je mag dat helemaal verkeerd vinden, maar dat is hoe de Natuur in elkaar zit. Of beter geformuleerd: hoe de mens in elkaar zit (en vrijwel alle andere dieren).

Wanneer je dus allemaal instituten opricht om anorexia te behandelen, levert dat nog meer foute aandacht op en krijg je nog meer overbodige doden. Zo simpel zit de werkelijkheid soms in elkaar.


De mensen die anorexia veroorzaken en bekrachtigen scoren hoog op bevooroordeeldheid

Naar aanleiding van mijn stuk, dat ik naar de krant stuurde, kreeg ik enkele reacties. Dat resulteerde in mijn tweede blogpost over anorexia.

Eén reactie bevestigde vrijwel letterlijk mijn verhaal. Een dominante moeder had zich verantwoordelijk gevoeld voor het slechte eten van haar zoon. Daarna was er een lange keten van diepe ellende en extreme behandelingen gevolgd, waardoor het slachtoffer nu -- heel veel jaren verder -- nog steeds zwaar getraumatiseerd leek.

Een tweede reactie wist zeker dat ik het volledig verkeerd zag, suggereerde dat ik me als 'psycholoog' schandelijk gedroeg en maakte melding van een zus die al vele jaren met anorexia kampte. Kennelijk was de behandeling niet erg effectief, dacht ik, maar de briefschrijver leek zichzelf dat niet zo te realiseren.

De tweede reactie bevestigde, volledig onbedoeld, ook mijn verhaal. De briefschrijver wist alles absoluut zeker, had een hele 'theorie' over anorexia, maar niet gebaseerd op enige harde data. Mijn stelling echter dat er iemand moest zijn in de sociale omgeving die het hongergedrag bekrachtigde met aandacht, paste de briefschrijver als een nauwsluitende handschoen.

De reacties op mijn stuk brachten bij mij een idee naar de oppervlakte, dat ik al langer koesterde. Anorexia wordt veroorzaakt door één of meer personen in de sociale omgeving die het hongergedrag bekrachtigen. Wanneer die bekrachtiging lang genoeg duurt en voldoende effectief is, zal dat tenslotte lijden tot de hongerdood. Maar wat voor persoon?

Op grond van de reacties die ik gekregen had, op grond van mijn eigen ervaringen als 'anorexia-geval' en op grond van wat we (de lezers van deze blog) inmiddels weten over de zooifactor -- en dat is heel veel -- leek het onmiskenbaar dat het bijna altijd om een 'alfa' moet gaan. Iemand die hoog scoort op autoritarisme, sociale dominantie en daardoor extreem bevooroordeeld is en denkt.

Tot zover de inhoud van mijn tweede post over anorexia. Realiseer je even wat dit betekent. Voor gedragspsychologen is duidelijk: dat anorexia-gedrag komt niet uit de lucht vallen, er moet op zijn minst één iemand in de sociale omgeving zitten, die dat hongergedrag bekrachtigt met aandacht.

Maar nu ging het niet langer om een willekeurig 'iemand', maar om een persoon met een specifieke persoonlijkheid. Eerst waren we als het ware op zoek naar 'iets' in de sociale omgeving, nu hadden we een duidelijk plaatje hoe die persoon er qua persoonlijkheid precies moest uitzien.

Het is iemand die niet twijfelt aan het eigen oordeel. Iemand die zaken volstrekt zeker weet, maar in werkelijkheid zijn praatjes baseert op gebakken lucht en populaire vooroordelen. Het is iemand die naar A wil en dan vaak in Z uitkomt. Het is iemand met een grote overredingskracht. Iemand die volstrekt warrig denkt. En het is iemand die extreem gevoelig is voor sociale aandacht.


Anorexia en 'Münchhausen by Proxy'

Ik moest denken aan 'Münchhausen by Proxy'. Je hebt iemand in de sociale omgeving van een kind die zichzelf als verantwoordelijk ziet voor het eetgedrag van dat kind. Meestal: een dominante moeder. En het is iemand die de heldenrol, de rol van 'redder des Vaderlands' niet kan weerstaan. Of die geniet van de aandacht die het drama oproept.

Is dat denken aan 'Münchhausen by Proxy' terecht? De omschrijving die ik op internet vind (hier), luidt: 'Kenmerkend voor het münchhausen-by-proxysyndroom is dat de plegers bij een kind fysieke of psychische signalen of symptomen voorwenden of een verwonding of ziekte veroorzaken of verergeren.'

Ik vind dat praten over 'plegers' wat overtrokken. Je maakt dan stilzwijgend de veronderstelling dat het om bewust gedrag zou gaan. Op grond van wat we weten, is daar eigenlijk geen sprake van. Alfa's gedragen zich wel, maar overzien hun eigen gedrag niet. Hun gedrag wordt gestuurd door de sociale omgeving. Het gevolg is dat ze normaal zich niet bewust zijn, wat ze precies aan het doen zijn.

Hun bewuste, gerichte, kritische denken is -- voor zover we weten -- uitgeschakeld. Ze zijn als ware een beetje: 'dement', maar daarom niet minder gevaarlijk. Alfa-persoonlijkheden (double-highs) staan bekend als de gevaarlijkste mensen die er op Gods aardbodem rondlopen. Ze scoren maximaal op bevooroordeeldheid, de standaard maat voor agressie.

Als je die omschrijving van 'Münchhausen by Proxy' verder volgt, gaat het er dus om dat bepaalde personen bij een kind 'psychische signalen of symptomen' veroorzaken of verergeren.

Ik beschreef 'anorexia' eerder als hongergedrag dat tot stand komt door één of meer personen in de sociale omgeving van het kind, die dat gedrag -- onbewust en onbedoeld misschien -- bekrachtigen. Maar dat kun je dus ook bestempelen als: 'Münchhausen by Proxy'.

Maakt dat uit? Ik denk van wel. Psychiaters hebben door hun opleiding vaak slechts een beperkte kennis van gedragspsychologie. Dat is nu eenmaal iets waar we die schaarse gedragspsychologen voor hebben. Dat psychiaters met een anorexia-geval de mist ingaan, kun je ze dus misschien niet al te zeer kwalijk nemen.

Maar als de naam van het beestje verandert in 'Münchhausen by Proxy' dan is dat iets, waar iedere psychiater van gehoord heeft. Met andere woorden: men krijgt een anorexia-geval voorgeschoteld, maar niemand van de hooggeleerde 'collega's' komt op het idee: wacht eens even, is dit geen 'Münchhausen by Proxy'? Triest, maar het is niet anders.

Er is echter nog een tweede gevolg. Als mijn verhaal over anorexia in feite een verhaal is over 'Münchhausen by Proxy' dan moeten de conclusies uit mijn verhaal natuurlijk ook kloppen voor Münchhausen by Proxy.

Met andere woorden: dan weten we vrij precies naar wat voor soort mensen we in de omgeving van het slachtoffer moeten zoeken als we het over 'Münchhausen by Proxy' hebben. We hebben in dat geval een nauwkeurig plaatje van de persoonlijkheid van de 'dader'. Het moet gaan -- zou je verwachten -- om minstens één typische alfa-persoonlijkheid. Om een persoon die autoritaristisch is, sociaal-dominant en extreem bevooroordeeld.