De meeste mensen zijn dement

In de Volkskrant vandaag een prachtig verhaal over dementie. Eigenlijk: over een expert in dementie. De titel van het verhaal: De expert in dementie is zelf getroffen. En natuurlijk door: dementie.

Het verhaal is bijna zo mooi, dat je je begint af te vragen -- ik heb een achterdochtige geest -- of het verhaal wel helemaal klopt. Aan de andere kant, het schijnt dat zo'n 20% van alle mensen ooit dement wordt, dus het kan gemakkelijk.

Het verhaal gaat over Anneke van der Plaats. Hoe weten we dat zij 'expert' is op het gebied van dementie? Een fatsoenlijk empirisch wetenschapper krijgt koude rillingen van 'experts'. Einstein grapte ooit dat God hem gestraft had voor zijn hekel aan 'experts' door hem tot een expert op het gebied van relativiteit te maken.

De basis voor het 'expert' zijn van Van der Plaats wordt gevormd door een drietal boeken die zij -- soms samen met anderen -- over dementie heeft geschreven. Verder was zij uiterst bedreven in het zoeken van publiciteit, het vragen van aandacht en dat soort zaken.

De Volkskrant meldt dat ze vele jaren onderzoek heeft gedaan naar dementie, maar bij nazoeken op internet vind ik daar niets van terug. Iemand die onderzoek doet, moet rapporteren wat hij precies denkt te hebben waargenomen, maar in haar geval blijven die waarnemingen een groot vraagteken.

Zij was verpleeghuis-arts en kwam op die manier in aanraking met dementerende ouderen en natuurlijk heeft ze daardoor op dat gebied ervaring opgedaan. Ze heeft dus wel een heel verhaal over dementie, dat ze ook goed weet te brengen, maar de empirische basis voor dat verhaal -- de waarnemingen, de data -- lijkt vrijwel volledig te ontbreken.

Het lijkt dus inderdaad vooral om 'mooi' verhaal te gaan. In dat geval is het een verhaal dat we graag willen geloven en dat onze vooroordelen op het gebied van 'dementie' bevestigt, maar waarvan we de juistheid in twijfel moeten trekken. 

De demente bejaarden van Van der Plaats hebben bovennatuurlijke vermogens

Laat ik een concreet voorbeeld geven. Op internet staat een korte video over haar 'verklaringsmodel' (hier). De titel begint met: Hoe werken onze hersenen?

Bij dementie gaan de hersenen minder goed werken. Als we dus weten, hoe onze hersenen werken, kunnen we dementie beter begrijpen. Dat lijkt een plausibel idee, waar we gemakkelijk mee instemmen.

Maar klopt haar verhaal over de werking van de hersenen? Ze stelt bijvoorbeeld dat ons brein bestaat uit 4 lagen. Prima, maar waar is de evidentie? Je kunt dat wel heel suggestief stellen, maar je moet het ook hard kunnen maken. Die evidentie is er dus niet.

Zo zitten er in die clip veel suggestieve beweringen, die niet echt hard gemaakt kunnen worden. Het klinkt allemaal prachtig, maar in werkelijkheid is het allemaal verraderlijk drijfzand.

Wanneer je de clip helemaal uitkijkt, zie je dat het in feite een advertentie is voor haar boek. Het doel is niet onderzoek te rapporteren of de kijker voor te lichten. Nee, het doel is haar boek te promoten en te verkopen. In feite zit je dus naar reclame te kijken, die gebracht wordt als informatie over het brein en over dementie.

Een andere, langere clip van haar is getiteld: De Wondere Wereld van Dementie (hier). Op ongeveer 3.45 debiteert ze daar met veel nadruk -- als je er even over nadenkt -- een volstrekt onmogelijke uitspraak.

Even voor die uitspraak, kwam al een andere vreemde opmerking. Ze begon als verpleeghuis-arts en is eindeloos bezig geweest -- volgens haar zeggen -- demente mensen te observeren.

Stel je voor: je bent verpleeghuis-arts en je gaat net als een etholoog dagenlang dementerende ouderen observeren. Krijg je daar als verpleeghuis-arts de tijd voor? Waar zijn de observatieverslagen? Wat kwam er uit die observaties? Wat leer je dan?

Sterker nog: ik kan me mevrouw Anneke van der Plaats helemaal niet goed voorstellen als een soort bioloog die dagenlang in de hitte van het oerwoud haar dementerende chimps zit gade te slaan. Jane Goodall bestudeerde 40 jaar lang chimpansees. Zij ontdekte dat die werktuigen maken en gebruiken. Een wereldschokkende ontdekking. Maar als je beiden gehoord hebt, lijkt Goodall me een totaal ander soort mens.

Wat is de onmogelijke uitspraak die Van der Plaats debiteert in de clip? Ze is in de zeventiger jaren begonnen met het observeren van demente mensen. Pas in 2002, ruim 22 jaar later, mocht ze samen met iemand anders gespreksgroepjes oprichten voor dit soort mensen. Wat hoopten ze te bereiken met die gespreksgroepjes?

'Wij hoopten te bereiken dat zij zouden vertellen wat er in hun hoofd omging.' Stel je voor, je vraagt iemand die goed bij zinnen is, te vertellen wat er in zijn hoofd omgaat. Psychologen hebben dat meer dan honderd jaar geprobeerd en het is nooit echt gelukt. Maar nu vraagt iemand het aan demente mensen en kijk! Geen enkel probleem. Ze konden het precies vertellen!

Vervolgens wordt het nog gekker. De demente bejaarden konden vertellen over hun onbewuste brein, waarmee ze emoties verwerkten. Maar dat is echt een 'onbewust' brein. Hoe is het mogelijk dat iemand weet, wat er in zijn 'onbewuste' brein gebeurt? De demente bejaarden van Van der Plaats beschikken kennelijk over bovennatuurlijke gaven.

Kunnen niet 'demente' mensen wel altijd rationeel denken?

Wat me in het Volkskrant-artikel triggert, is de stelling van Van der Plaats dat mensen met zware dementie niet meer rationeel kunnen denken. Ze kunnen alleen nog emotioneel reageren op hun omgeving. Dat is, aldus het artikel, de basis van haar Brein Omgevingsmethodiek.

Nu heb ik geen problemen met het gegeven dat zwaar demente personen niet meer in staat zijn tot goed rationeel denken. Dat geloof ik wel. Maar de onderliggende veronderstelling is dat mensen die we niet beschouwen als 'dement' wel altijd rationeel kunnen denken. Klopt dat wel?

De maat om 'rationaliteit' te meten, is de zooifactor (bevooroordeeldheid). Mensen hanteren twee verschillende systemen om uitspraken (vooroordelen) te beoordelen. Dat kan via de gevoelsmatige route van systeem 1 en het kan via de rationele route van systeem 2. In het eerste geval volgen we onze onderbuikgevoelens, in het tweede geval proberen we moeizaam na te gaan wat er feitelijk precies bekend is en vermoedelijk klopt.

Door het meten van bevooroordeeldheid (de zooifactor, de alfa-bètafactor) krijg je dus een indicatie van het breinsysteem dat mensen bij emotioneel geladen uitspraken hanteren. Van der Plaats noemt die twee systemen: het onderbrein (systeem 1) en het bovenbrein (systeem 2). Bij dementie verdwijnt het laatst gevormde systeem (systeem 2, traag denken) het eerst.

Bevooroordeeldheid ('generalized prejudice') is een variabele die goed en betrouwbaar te meten valt. Dat betekent dat mensen op dit punt belangrijk verschillen. De realiteit is dus dat slechts een klein deel van de bevolking laag scoort op bevooroordeeldheid. Met andere woorden: ruwweg drie vierde van de bevolking heeft een probleem met rationeel denken. Men volgt in de praktijk vooral zijn emoties en niet zijn verstand.

Met andere woorden: de meeste mensen zijn 'dement'.


De betekenis van 'dement'

Klopt dat met de gangbare betekenis van 'dement'?

Synoniemen.net (hier) geeft de volgende drie betekenissen: 'kinds, seniel, zwakzinnig'. Alle drie betekenissen komen erop neer dat er met de verstandelijke vermogens iets zwaar mis is.

Het Engelstalige Wordhippo.com geeft voor 'demented' als adjectief (hier) de volgende 4 omschrijvingen:
1 - 'behaving irrationally due to anger, distress, or excitement';
2 - 'under a spell';
3 - 'unable to think clearly';
4 - 'deeply angered but not outwardly displaying it'.

Irrationeel gedrag, zich laten leiden door emoties, zich laten leiden door een innerlijke macht, niet helder kunnen denken en zo boos, dat men dat niet meer normaal kan uiten. Dat lijkt me wel een vrij behoorlijke omschrijving van bevooroordeeld zijn. Van hoog scoren op de zooifactor.