In de NRC van dit weekend (8/4/2023) kom ik een artikel tegen van Bas Heijne (https://www.nrc.nl/nieuws/2023/04/07/alsof-een-te-lang-zittende-premier-ons-grootste-probleem-is-a4161578#/krant/2023/04/08/#210). De titel en ondertitel luiden:
"Van Brexit tot Trump: we zijn in de tijd van de grote desillusies beland
Donkere wolken hangen boven ons: een verstoorde wereldorde, een klimaatcrisis. Maar in Nederland gaat het amper over de grote boze wereld."
Heijne begint zijn verhaal met de Brexit. De Britten stemden in 2016 voor de Brexit op basis van -- wat in het kader van deze blog heten -- 'mooie' verhalen. Inmiddels is voor vrijwel iedereen wel duidelijk, dat het inderdaad 'mooie' verhalen waren en niets meer dan dat. De Brexit lijkt economisch gezien een volledige mislukking te zijn, die de Britten nu duur moeten betalen. De Brexit is veranderd in de Brexit-ellende zou je kunnen zeggen.
Heijne schrijft:
"In 2014 pikte Vladimir Poetin straffeloos de Krim in. Donald Trump won twee jaar later het Amerikaanse presidentschap, Jair Bolsonaro werd in 2018 president van Brazilië. De Britten braken met de Europese Unie. Het waren aardschokken, tekens aan de wand.
Nog geen tien jaar later zijn we in de tijd van de grote desillusies beland, op de boulevard of broken dreams."
Poetin heeft zijn land in een vernietigende oorlog gestort. Door zijn toedoen is Finland toegetreden tot de NAVO. Trump maakte Amerika niet groot, maar bracht het naar de rand van de afgrond. Bolsonaro bracht zijn land vooral ellende. De 'mooie' verhalen zijn ingehaald door de harde realiteit (mijn woorden, MvE).
Hij schrijft:
"Wat dan? Het is onmogelijk te voorspellen. Zeker is dat het oude normaal niet meer terugkeert. Wie verliest, bijt zich eerder vast in revanchisme en een mythologie van slachtofferschap en verraad, dan dat hij zich bij zijn nederlaag neerlegt."
Wat gebeurt er, als tenslotte blijkt dat het 'mooie' verhaal niet uitkomt? Valt dat inderdaad niet te voorspellen, zoals hij denkt?
Een samenleving die te hoog geklommen is op de zooifactor kan niet eenvoudig terug, dat leert de ervaring. Hoe komt dat?
Om lager te komen op de zooifactor heb je 'bèta's' nodig. Mensen die totaal anders kunnen denken dan alfa's. Mensen die goed zijn in systeem 2 denken. Om die bèta's te krijgen, zijn er twee verschillende routes.
De eerste is erfelijkheid, de tweede is opleiding/cultuur. Als een samenleving te hoog op de zooifactor (of de alfa-bètafactor, of bevooroordeeldheid) komt, hebben de bèta's doorgaans geen leven meer. Soms letterlijk niet meer en soms in figuurlijke zin. Ze worden dus vermoord, vernederd, weggejaagd en zoeken elders een veilig heenkomen.
De tweede mogelijkheid de bèta-component te versterken, is opleiding en cultuur. Maar een alfa-cultuur heeft geen kaas gegeten van de bètacultuur. Dat zijn twee tegenovergestelde werelden. Als alfa ben je niet in staat over te dragen wat de bètacultuur zo speciaal en spannend maakt. In de realiteit valt ook die tweede optie dus weg.
Wat er dus bekend is, wijst erop dat het een one-way proces is. Een samenleving kan wel stijgen op de zooifactor, maar het is bijna onmogelijk om te dalen. Alleen oorlogen, onderdrukking en grote rampen kunnen dat misschien veranderen.
Tot dit punt heeft Heijne zijn licht laten schijnen over de wereld om ons heen. Hij zag daar die vlucht in de 'mooie' verhalen (mijn woorden) en de botsing met de harde realiteit. Hierna richt hij zijn blik op Nederland. Hoe gaat het daar?
Ik ben zo vrij zijn woorden hier integraal te laten volgen:
"Intussen gaat het in Nederland nauwelijks meer over de grote boze wereld – echt verbazingwekkend. Ik kan me vergissen, maar het lijkt erop dat er een algemene verwachting is dat het na de oorlog gewoon weer business as usual zal zijn, dat onze levens er – na de korte schrik over de hoge gasprijzen – niet blijvend door geraakt zullen worden. Er wordt opvallend weinig nagedacht over de gevolgen van de oorlog, die – hoe het ook uitpakt – onze wereld voorgoed zal veranderen, al hééft veranderd.
De politiek heeft zich, zeker na de Provinciale Statenverkiezingen, met overgave vastgebeten in het kleine; de afgehaakte burger in de veronachtzaamde uithoeken van Nederland, die zijn postkantoor zag verdwijnen en de bushalte opgeheven. Belangrijk, niemand kan de afstand tussen een technocratische overheid en de zich niet gezien voelende burger ontkennen.
Maar intussen lijkt het er wel op dat de grote wereld geriefelijk uit het zicht is geraakt, alsof de donkere wolken die zich boven ons hebben samengepakt – de heftig verstoorde wereldorde, de klimaatcrisis – allemaal de schuld zijn van een slecht functionerend kabinet en een premier die over zijn houdbaarheid heen is.
In de lange litanie van BBB-voorvrouw Caroline van der Plas tijdens het debat over de uitslag van de verkiezingen over de miserabele staat waarin ons land zou verkeren, met de Nederlandse burger als slachtoffer, werd de grote, boze wereld niet één keer genoemd. Ja, de veronachtzaamde burger werd opgezadeld met asielzoekers, dat was het.
Met het opeisen van het recht om gezien te worden, zo lijkt het, eist de ongeziene Nederlandse burger ook het recht om, wanneer het gaat over wat buiten zijn wereld ligt, zijn ogen stijf dicht te knijpen. Ook die ontkenning zal niet houdbaar blijken, daar kun je op wachten, ook die illusie zal stuklopen op de muur van de harde werkelijkheid."
Wat hij dus denkt te zien, is dat de blik naar binnen keert. Men maakt zich druk over de eigen kleine dingetjes. De grote, boze wereld laat men graag even buiten zijn blikveld. Men verliest zich graag in het onderlinge gekakel.
Het doet me denken aan een vliegramp, die ik behandeld zag op tv. Op een bepaald ogenblik gaat een rood lampje branden, maar niemand van de bemanning weet precies wat dat betekent. Men begint dus koortsachtig in de handleidingen en documentatie te zoeken, maar dat schiet niet op. Op die manier is men een hele tijd aan het zoeken. Het vliegtuig stort tenslotte neer wegens brandstofgebrek. Men was zo druk bezig met het rode lampje, dat een onschuldig defect signaleerde, dat men vergat de brandstofmeter in de gaten te houden.
Er gebeurt iets, dat de aandacht trekt. Iedereen gaat daarop focussen. Maar daardoor ziet men niet langer, wat er elders gebeurt.
Er is nog een andere historie waar ik in dit verband aan moet denken. De Tweede Wereldoorlog woedt. Nederland is bezet. Dan barst in de gereformeerde kerk van Nederland een heftige discussie los over: sprak de slang wel of niet? Het resultaat was een splitsing. Aan de ene kant de zogenaamde artikel 31 gemeentes, aan de andere kant de synodaal gereformeerden.
Het is een verwoestende oorlog. Je zit er middenin. Maar juist op dat moment wordt het heel erg belangrijk om de leer volstrekt zuiver te houden. Het interne gekakel was een stuk leuker, dan actief bezig zijn de bezetter te dwarsbomen. Door de felle onderlinge strijd vergat men even dat het oorlog was.
Bij vergaderingen zie je vaak dat echt grote projecten met een hamerslag worden gepasseerd. Maar vervolgens breken er ellenlange discussies uit over de wasserette, die te veel lawaai maakt 's nachts. Bij het grote project gaat het om heel veel saai papier. Niemand heeft zin dat goed door te worstelen. Maar het probleem van de lawaaiige wasbeurten, spreekt aan en iedereen begrijpt, waar het over gaat.
Ik zat me net even te verdiepen in TikTok. Als gebruiker krijg je leuke, korte clips te zien. En je kunt zelf heel gemakkelijk ook een zo mogelijk leuke clip maken en online zetten. Het resultaat: je blijft kijken. Het is een heel verslavend medium. Je ziet bewegende en soms pratende mensen. Het is leuk. Je wordt geamuseerd.
Wat is de overeenkomst tussen al deze zaken? Je hebt steeds iets van meerdere mensen en je aandacht wordt gericht op iets. Maar dat zou dus ook een jachtpartij in een gevaarlijk bos kunnen zijn. Nee, want dan moet je niet onnodig praten.
Mensen zitten dus in een sociale situatie. In die situatie gebeurt iets, waardoor iedereen erop gaat focussen. Het resultaat is dat systeem 1 automatisch actief wordt We schieten vrij automatisch in de kwebbelmodus. Daarbij komt, dat de denkmodus voor veel mensen een dicht gemetselde deur is. Dat hebben ze nooit gedaan, nooit geleerd, dat kunnen ze niet meer. Systeem 1 staat dus voortdurend aan.
Maar als systeem 1 aanstaat, zie je de harde buitenwereld niet langer. De blik draait naar binnen, naar wat de groep ziet als op dat moment belangrijk.
Buiten woedt een grote prariebrand, die snel dichterbij komt. Maar binnen zit men te dobbelen en te drinken. Het leven is goed en de boodschapper, die komt vertellen dat het goed mis is en dat men onverwijld in actie moet komen, wordt niet geloofd en weggelachten.
Dat is de essentie van de Hopi-legende over koyaanisqatsi (https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/het-is-tijd-voor-de-legende-van-koyaanisqatsi-want-de-mensheid-is-roekeloos-op-weg-naar-zelfvernietiging~b20dabb8/).
Dat is dus niet alleen een film (Koyaanisqatsi: Life Out Of Balance, 1981) maar ook een woord uit het Hopi. In de taal van de Hopi-indianen staat 'koyaanisqatsi' voor "leven in gekte, leven in onrust, leven in onbalans, leven in desintegratie, een manier van leven die vraagt om een andere manier van leven". (Die kennis ontleen ik aan de Nederlandstalige Wikipedia.)
Wanneer is een leven uit balans? In termen van deze blog: als we voortdurend bevooroordeeld denken. Als we voortdurend systeem 1 hanteren. Het is prima om te bedenken, wat je vandaag graag zou willen eten en daarover opgewekt te kwebbelen met anderen. Maar als je de hele dag in die modus door bleef gaan, had je 's avonds geen eten.
Voor de uitvinding van de landbouw was er daardoor geen probleem. De harde natuur dwong ons om regelmatig ons brein te gebruiken voor systeem 2 denken. Waar is iets eetbaars en hoe krijgen we dat in handen?
Maar na de uitvinding van de landbouw ontstond een ander verdienmodel. Als je gezellig en handig kwekt, jut de leeglopers om je heen op om in actie te koemn. Samen ben je sterk, samen ben je machtig. Daarna grijp je gewoon wat niet van jou is. Want might, makes right. Wie de macht heeft, heeft misschien niet gelijk, maar krijgt het wel. Tot die machtige cultuur instort, doordat ze te hoog op de zooifactor komt te zitten.
Het Nederlandse spreekwoord luidt: 'gezelligheid kent geen tijd'. Maar bij ons thuis zei men ook wel: 'gezelligheid kent geen grenzen'. Dat zou wel eens akelig juist kunnen zijn.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten